Lâu đài Hoàng A Tưởng nhìn từ bên ngoài
Cuối năm 1989 tôi cùng đoàn công tác của Ban Định canh Định cư tỉnh Hoàng Liên Sơn lên công tác tại huyện Bắc Hà. Chiến tranh biên giới tháng 2/1979 diễn ra chỉ hơn một tháng, nhưng đụng độ vũ trang kéo dài suốt 10 năm trời. Huyện Bắc Hà sau chiến tranh, nhà cửa các công sở còn rất sơ sài và tạm bợ, UBND huyện lúc bấy giờ chưa xây dựng, phải đặt tạm trong lâu đài của “Vua Mèo” Hoàng A Tưởng, khách đến làm việc ngủ trong ngôi nhà một tầng nằm phía sau lâu đài dành cho gia nhân xưa.
Lâu đài được kiến thiết xây dựng từ năm 1914 đến năm 1921, nằm trên đường lên Si Ma Cai. Hoàng A Tưởng dân tộc bản địa Tày là con Hoàng Yến Chao – Thổ ty vùng cao nguyên Bắc Hà, do quản lý ở địa phương có trên 80 % dân số là dân tộc bản địa Mông, nên được ca tụng là “ Vua Mèo ”. Trước ngày Tỉnh Lào Cai được giải phóng ( 11/1950 ), Bắc Hà không chỉ nằm trên con đường tơ lụa nối với Vân Nam qua vùng Trung Á, mà Bắc Hà còn là nơi trung chuyển thuốc phiện từ Trung Á qua Đông Dương xuống khu vực Nam Á và ngược lại. Cao nguyên Bắc Hà trước đây nổi tiếng là vùng cây thuốc phiện, thuế bổ xuống đầu dân bằng thuốc phiện. Sử sách còn ghi, mỗi năm Bắc Hà thu thuế từ 1,8 – 2,25 tấn thuốc phiện, riêng Hoàng A Tưởng mỗi năm thu không của dân 500 kg thuốc phiện, ép dân bán rẻ 500 kg, đứng đầu đường dây kinh doanh thuốc phiện và hàng hoá xuyên Á qua ngả Bắc Hà.
Gia đình Hoàng A Tưởng (ảnh sưu tầm trên Intenet) Không chỉ thế, Hoàng A Tưởng pháp luật bất kể ai săn bắn được thú rừng, khai thác mật ong và những lâm thổ sản quý và hiếm đều phải chia cho Hoàng A Tưởng. Nếu ai săn bắt được hổ phải nộp cho hắn bộ da và xương, bắn được gấu phải nộp lại bộ da và chiếc mật, bắn được hươu nai thì nộp lại chiếc sừng … Hắn độc chiếm việc cung ứng những loại sản phẩm & hàng hóa nhu yếu phẩm cho người dân Bắc Hà, Si Ma Cai, nhất là hai loại sản phẩm & hàng hóa cực kỳ quý và hiếm lúc bấy giờ là muối và dầu hỏa. Lâu đài Hoàng A Tưởng quay về hướng Đông Nam, sống lưng tựa vào núi Cô Tiên, đúng theo thuyết phong thuỷ của người Hoa, “ tựa sơn đạp thuỷ ”, thế rất vững chãi. Kiến trúc của khu thành tháp tích hợp giữa lối kiến trúc cổ của Pháp thế kỷ 17-18 với kiến trúc nhà sàn của người Tày, nổi lên giữa vùng núi non hùng vĩ. Cửa nhà vòm cuốn, đắp nổi nhiều hoạ tiết dây lá nho, tường gạch nung, móng đá, mái lợp ngói âm khí và dương khí. Cầu thang đi phía sau nhà, dưới cầu thang là bể hứng nước mưa, trong những phòng đều có lò sưởi. Chính giữa là ngôi nhà lớn hai tầng, sàn gỗ, gian chính diện là phòng thao tác, tiếp khách, kế bên là nơi ở của vợ chồng, con cháu Hoàng A Tưởng, hai dãy nhà ngang tả-hữu cũng là nhà hai tầng nhưng thấp hơn, đó là nơi ở của những gia nô, binh lính và người giúp việc. Hai ngôi nhà ngang được nối với ngôi nhà chính bằng một hiên chạy hẹp, những cửa đều quay ra cái sân rộng, nơi Hoàng A Tưởng thường tổ chức triển khai múa xoè khi tiếp những quan Pháp, hoặc những nhà buôn và khi lễ Tết. Dãy nhà một tầng phía sau là kho và nơi ở của những kẻ hầu người hạ, Ủy Ban Nhân Dân huyện Bắc Hà sau này dùng làm nhà khách của huyện.
Tòa nhà chính của lâu đài
Xem thêm: Nyasu
Xung quanh thành tháp là tường đá bao quanh có lỗ châu mai, mặt tiền là cầu thang hình vòng cung đi lên từ hai phía, trước khi bước vào thành tháp, khách phải dừng chân ở phòng chờ có lính canh gác trước một cánh cửa gỗ nặng trịch dày gần một gang tay. Trên tường mặt tiền đắp nổi những khẩu súng, nhằm mục đích phô trương sức mạnh và thị uy những ai khi bước chân vào thành tháp. Vật liệu kiến thiết xây dựng gồm có : Đá, vôi, cát, mật mía khai thác tại địa phương còn xi-măng, sắt thép thì được chở bằng máy bay và ngựa thồ từ TP. Hà Nội và Tỉnh Lào Cai lên. Theo người dân kể lại, đoàn ngựa thồ vật tư từ Tỉnh Lào Cai lên Bắc Hà có hơn 100 con, cả đi và về mất 4-5 ngày. Vì đường lên Bắc Hà ngày ấy không phải như giờ đây, quanh co trên những sườn núi đá dựng đứng. Nhiều con ngựa thồ nặng quá lên nửa chừng dốc Trung Đô thì quỵ ngã, chết dọc đường. Cách thành tháp vài trăm mét về phía Si Ma Cai, Hoàng A Tưởng cho xây một chiếc ao, giữa ao dựng một cái lầu để đôi lúc Hoàng A Tưởng rủ bạn hữu ra đó bơi thuyền, uống rượu ngắm trăng. Cái ao hiện vẫn còn, nằm cạnh con đường lên Trại điều tra và nghiên cứu và sản xuất rau quả Bắc Hà. Lâu đài của Hoàng A Tưởng giống như một pháo đài trang nghiêm, bốn bên đều xây tường đá dày 40-50 cm, phía sau có một đường hầm dài, phòng khi bị tiến công mọi người sẽ theo đường hầm đó thoát ra ngoài.
Tôi đã nhiều lần ngủ trong lâu đài Hoàng A Tưởng. Năm 1988, tôi còn thấy chiếc két sắt gắn vào bên trong bức tường đá cạnh cổng hậu phía sau nhà bên tay trái nhìn từ ngoài vào. Chiếc két sắt đã bị phá bung, han gỉ. Được người dân ở đây kể lại, Hoàng A Tưởng có rất nhiều bạc trắng, tiền giấy nhét vào các bao tải. Bắc Hà mùa đông thường ẩm thấp vì mây mù và mưa phùn, những khi trời nắng Hoàng A Tưởng phải mang tiền ra sân phơi vì để lâu sợ mục.
Ngói âm dương Những gia nô và nô lệ thao tác cho nhà Hoàng A Tưởng chịu đói khát và bị hành hạ rất gian ác, có người đã chết trong thành tháp của hắn vì đói và kiệt sức. Nhiều đêm tôi ngủ ở đó, có cảm xúc rất nhiều oan hồn luẩn khuất đâu đây. Lần tiên phong tôi ngủ trong căn phòng trong cùng ở căn nhà một tầng phía sau dành cho nô lệ, hồi ấy là cuối tháng 10/1989, trời trên núi đã lạnh, nên buổi trưa vẫn phải đắp chiếc chăn chiên. Khi mọi người lục tục đi làm, tôi nghe rõ tiếng mọi người trò chuyện với nhau nhưng không tài nào dậy được. Có ai đó cứ ấn tôi xuống giường, tôi mở mắt ra thấy một bóng người mặc áo đen, nhiều lúc lại nhấc bổng giường lên, giọng lầu bầu : “ Sao ông lại nằm vào chỗ của tôi ? ”. Tôi phải cố sức mấy lần mới vùng dậy được, chạy ra cái bể đặt dưới gậm cầu thang vã nước lạnh lên mặt cho tỉnh ngủ. Lúc này mọi người đã đi làm hết, thành tháp vắng vẻ. Trong bữa cơm tối hôm đó tôi kể lại chuyện “ bóng đè ” cho mấy người cấp dưỡng, Giao hàng trong Văn phòng Ủy Ban Nhân Dân huyện Bắc Hà ngồi cùng mâm. Mấy người chẳng ai nói gì, cứ tủm tỉm cười. Tối hôm đó khi vừa chợp mắt lại thấy có người đứng bên cạnh nhấc bổng giường lên, khiếp quá, tôi phải ra phòng ngoài ngủ cạnh mấy người cho đỡ sợ. Hôm ra về, ông Đặng Văn Chạy – Phó quản trị huyện cười cười bảo tôi, trước đây, trong ngôi nhà đó gia nô của Hoàng A Tưởng chết mấy ngày người ta mới phát hiện ra … Nghe thế tôi bủn rủn cả chân tay, nên những lần sau tôi không dám ngủ trong ngôi nhà đó nữa mà lên tầng hai ngủ. 
Cận cảnh mặt chính diện của lâu đài
