Cảm nhận mới về bài đồng dao “Mèo – Chuột”

Trong đó, quen thuộc nhất là các bài đồng dao gắn liền với các trò chơi của trẻ em, vừa hát vừa chơi – vừa chơi vừa hát.

Bài đồng dao “ Con mèo mà trèo … ” rất là quen thuộc mà bao thế hệ người Việt từng được nghe bà, mẹ hát ru từ thuở nằm nôi, từng thuộc lòng được ghi lại trong sách giáo khoa ( dẫn nguyên văn ) như sau :
“ Con mèo mà trèo cây cau
Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà .
Chú chuột đi chợ đàng xa .
Mua mắm mua muối giỗ cha con mèo ! ”

Như những bài đồng dao trong những game show trẻ nhỏ người Việt ở mọi miền trên quốc gia đều có nội dung khá giống nhau, bài “ Con mèo mà trèo … ” lưu truyền ở những vùng cũng chỉ độc lạ nhau một vài từ / tiếng địa phương mà thôi .
“ Con / ( chú ) mèo mà / ( mày ) trèo cây cau
Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà .
Chú chuột đi chợ đàng / ( đường / đồng ) xa .
Mua mắm mua muối giỗ cha con / ( chú ) mèo ! ”

Dễ dàng nhận thấy, bài đồng dao “ Con mèo mà trèo cây cau ” này nằm trong mạng lưới hệ thống những bài ca dân gian có cùng mô-típ câu mở màn theo cấu trúc quen thuộc ( chủ thể – “ mà ” – vị thể ) như : Con kiến mà leo cành đa … / Con cò mà đi ăn đêm … / Cái kiến mà kiện củ khoai …
Bài ca dao đối đáp này hoàn toàn có thể tạm xác lập hai phần hỏi – đáp rõ ràng :
– Con mèo mà trèo cây cau
Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà .
– Chú chuột đi chợ đàng xa
Mua mắm mua muối giỗ cha con mèo !
Hai nhân vật cũng được xác lập rõ và nhắc đi nhắc lại trong bài ca dao, với từ xưng hô phân biệt : chú chuột và con mèo .

Tuy chỉ gồm 4 câu ngắn gọn, cô đúc bài đồng dao đã gây băn khoăn, thắc mắc cho người đọc từ bao đời nay.

Chúng ta đều biết, mèo là một trong những con vật nuôi thân mật, thân thiện của con người. Mèo còn giúp con người bắt chuột, hạn chế những thiệt hại do lũ chuột gây ra. Còn chuột, ai cũng biết, là loài phá hoại, đáng ghét .
Trong đời sống mèo là quân địch truyền kiếp, không đội trời chung với chuột, có tập tính bắt chuột để ăn thịt. Quan hệ giữa chúng là mối quan hệ loại trừ .
Khá nhiều do dự phát sinh trong bao thế hệ người đọc khi tiếp xúc với bài đồng dao, như : Chuột có làm tổ trên cây cau ? Mèo có ăn mắm muối ? Nhân vật nào hỏi và vấn đáp ? Và do dự bao trùm nhất chính là ý nghĩa của bài đồng dao là gì ?
Có quan điểm cho rằng : Bài đồng dao phản ánh sự giả tạo của con mèo và sự khôn ngoan của chú chuột. Ý hàm ngôn là trong xã hội còn kẻ mạnh ức hiếp người yếu và kẻ mạnh thường nguỵ trang phức tạp bằng bộ mặt giả nhân giả nghĩa .
Bài ca dao toát lên một tiếng kêu công lý, một tiếng cười mưu trí, tinh tế như một màn kịch ngắn mê hoặc và mê hoặc, kết thúc bằng câu chửi gằn giọng độc địa của chú chuột “ cha con mèo ” !
Ý kiến khác lại cho rằng : Chú chuột đã “ chơi khăm ” con mèo trải qua vấn đề “ giỗ cha con mèo ” bằng mắm với muối, thực ra là nhằm mục đích nguyền rủa dòng họ nhà mèo .
Cách dùng từ “ hỏi thăm ”, “ chú chuột ” nói lên sự gian dối, tinh quái của mèo. Nhưng chú chuột khôn khéo, tinh ranh không dễ bị đánh lừa, lại nói kháy mèo cho bõ ghét, cho hả giận .
“ Đi chợ đàng xa ”, nghĩa là chuột muốn nói với mèo rằng mình đã cao chạy xa bay rồi, không tóm được đâu. Mèo tinh quái nhưng chuột còn tinh ranh hơn. Kết cuộc là cảnh chú chuột nhỏ bé khôn khéo đã thắng lão mèo to xác hung ác – một kết thúc có hậu .
Thêm một góc nhìn khác : Chẳng hề có chuyện mèo chuột ở đây, mà chính là chuyện con người. Bài đồng dao mách nước cho kẻ yếu cách ứng xử với kẻ mạnh ; chuột khôn khéo, mềm mỏng đáp lại sự “ ân cần hỏi han ” của mèo để cầu sự bình an theo mục tiêu “ Mạnh dùng sức, yếu dùng chước ” .
Nhà sưu tập từng trải N.U ở Thành phố Hồ Chí Minh qua trao đổi quan điểm với chúng tôi thì lại quả quyết rằng : “ Ý nghĩa bài đồng dao tương tự như như bức tranh Đông Hồ “ Đám cưới chuột ”, chúng đều là siêu phẩm thẩm mỹ và nghệ thuật dân gian, nhằm mục đích phản ánh hiện thực xã hội đương thời ; qua đó phê phán nạn vòi vĩnh, hối lộ, tham nhũng … Những giá trị văn hóa truyền thống ấy có ý nghĩa vĩnh cửu ” .
Ta thường thấy ở những làng quê Nước Ta, hiện tượng kỳ lạ “ con mèo trèo cây cau ” mài vuốt là theo tập tính giống loài thường thì của nó. Mượn hình ảnh ngộ nghĩnh đó, tác giả dân gian đã sáng tác nên bài đồng dao vui tươi, sinh động mà trong đó, hai nhân vật mèo – chuột trở thành đôi bạn thân thiện, biết sống chăm sóc đến nhau .
Trong bài đồng dao, với những hình ảnh đẹp, không còn mối quan hệ đối nghịch sống chết giữa mèo và chuột, mà trở thành câu truyện cảm động trong quốc tế tâm hồn trẻ thơ hồn nhiên qua nhiều thế hệ. Qua “ đôi mắt xanh non ” của trẻ nhỏ, đôi bạn mèo – chuột hiện lên chan hòa tình bạn hữu thân thiện, nhân hậu .
Tác giả dân gian đã rất có lý khi ý niệm rằng chưa nên vội sớm gieo vào đầu óc trẻ thơ chuyện thù hằn, giết chóc lẫn nhau giữa muôn loài, mà hãy nên nuôi dưỡng tình cảm nhân hậu, yêu thương, nghĩa tình trong đầu óc thơ trẻ .
Rõ ràng, bài đồng dao này đưa ra một bài học kinh nghiệm cho trẻ nhỏ về lòng nhân ái, chung sống tự do, chưa biết đến hận thù giữa muôn loài .
Lời lẽ dung dị, dễ hiểu, không triết lý cao siêu, nhưng gói ghém tình ý rất thâm thúy ; không phải chỉ để ru em, mà còn nhằm mục đích cho người lớn suy ngẫm và giáo huấn con cháu .
Trên khắp quốc tế cũng không thiếu những con chuột khác nổi tiếng từ bao lâu nay. Đó là chú chuột Mickey, hay như cặp Tom và Jerry trên phim ảnh mần nin thiếu nhi, chúng không hề đối kháng sống – chết mà chỉ vui đùa, hóm hỉnh, nghịch ngợm, chung sống độc lập, được cả trẻ nhỏ lẫn người lớn yêu quý .
Chúng tôi thiên về quan điểm đây chỉ là một bài đồng dao thuần túy, trước hết nhằm mục đích phân phối cho trẻ nhỏ những hiểu biết thường thức từ gần đến xa, từ đơn cử đến trừu tượng, trong buổi đầu những cháu làm quen, tiếp xúc với những sự vật, hiện tượng kỳ lạ tự nhiên và xã hội xung quanh mình, qua lời hát ru của bà, của mẹ, tựa như như những bài hát ru khác : “ Con mèo con chuột có lông / Cây tre có mắt, nồi đồng có quai ” hay bài “ Con gà cục tác lá chanh … ”, “ Thằng Cuội ngồi gốc cây đa … ” .

Về mặt nghệ thuật, bài đồng dao “Con mèo mà trèo cây cau” ngắn gọn, dễ nhớ, dễ thuộc đã tái hiện màn hoạt cảnh sinh động giữa 2 nhân vật mèo và chuột một cách hết sức tự nhiên.

Trẻ em tìm thấy ở đây một mẩu chuyện vui, mê hoặc về những con vật quen thuộc ; người lớn cũng cảm nhận từ bài đồng dao triết lý nhẹ nhàng, giàu tính nhân văn của ông cha mình .
Chính vì thế mà bài đồng dao này được những thế hệ người Việt thuộc lòng và chắc như đinh sẽ còn được lưu truyền mãi trong dân gian từ đời này sang đời khác .

Đỗ Thành Dương

Source: https://thucanh.vn
Category: Mèo Cảnh