Afghanistan – Wikipedia tiếng Việt

Afghanistan ( ;[15] Pashto / Dari: افغانستان, Afġānestān), tên gọi chính thức là Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan là một quốc gia miền núi không giáp biển ở ngã tư Trung và Nam Á. Afghanistan giáp với Pakistan ở phía đông và nam, Iran ở phía tây, Turkmenistan, Uzbekistan, và Tajikistan ở phía bắc, và Trung Quốc ở phía đông bắc. Có diện tích 652.000 kilômét vuông (252.000 dặm vuông Anh), nó là một quốc gia miền núi với đồng bằng ở phía bắc và tây nam. Kabul là thủ đô và thành phố lớn nhất nước này, với dân số ước tính khoảng 4,6 triệu người chủ yếu gồm các dân tộc Pashtun, Tajiks, Hazaras và Uzbek. Cái tên Afghanistan có nghĩa “Vùng đất của người Afghan”. Afghanistan hiện được quản lý bởi Tiểu vương quốc Hồi giáo Afghanistan do Taliban kiểm soát, sau sự sụp đổ của nhà nước Cộng hòa Hồi giáo Afghanistan được quốc tế công nhận vào ngày 15 tháng 8 năm 2021.

Con người đã sống ở khu vực thời nay là Afghanistan tối thiểu 50.000 năm trước. [ 16 ] Con người định cư Open trong khu vực này cách đây 9.000 năm, tăng trưởng từ từ thành nền văn minh lưu vực sông Ấn ( khu vực Shortugai ), nền văn minh Oxus ( khu vực Dashlyji ), và nền văn minh Helmand ( khu vực Mundigak ) trong quá trình thiên niên kỷ thứ 3 TCN. [ 17 ] Người Ấn-Arya di cư từ khu vực Bactria – Margiana đến Gandhara, tiếp theo là sự trỗi dậy của nền văn hóa truyền thống Yaz I trong thời kỳ đồ sắt ( khoảng chừng 1500 – 1100 TCN ), [ 18 ] đã gắn liền với nền văn hóa truyền thống được diễn đạt trong Avesta, văn bản tôn giáo cổ của Hỏa giáo. [ 19 ] Khu vực này, sau đó được gọi là ” Ariana “, rơi vào tay người Ba Tư Achaemenid vào thế kỷ thứ 6 TCN. Người Ba Tư sau đó đã chinh phục những khu vực ở phía đông đến tận thung lũng sông Hằng. Alexander Đại đế lấn chiếm khu vực này trong thế kỷ thứ 4 TCN, và kết hôn với Roxana ở Bactria trước khi ông triển khai chiến dịch thung lũng Kabul, nơi ông chiến đấu với những bộ lạc Aspasioi và Assakan. Vương quốc Hy Lạp-Bactria trở thành phần cuối phía đông của quốc tế Hy Lạp. Sau cuộc chinh phục của người da đỏ Maurya, Phật giáo và Ấn Độ giáo đã tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ trong khu vực này trong nhiều thế kỷ. Hoàng đế Kushan Kanishka, người trị vì hai thủ đô hà nội Kapisi và Puruṣapura, đã đóng một vai trò quan trọng trong việc truyền bá Phật giáo Đại thừa đến Trung Quốc và Trung Á. Nhiều triều đại Phật giáo khác cũng bắt nguồn từ khu vực này, gồm có Kidarites, Hephthalites, Alkhons, Nezaks, Zunbils và Turk Shahis .Người Hồi giáo đã đưa Hồi giáo đến Herat và Zaranj thuộc đế quốc Sasan vào giữa thế kỷ thứ 7, trong khi việc Hồi giáo hóa khá đầy đủ hơn đã đạt được từ thế kỷ 9 đến 12 dưới những triều đại Saffarid, Samanid, Ghaznavid và Ghurid. Các phần của khu vực này sau đó được những đế chế Khwarazmian, Khalji, Timurid, Lodi, Sur, Mughal và Safavid quản lý. [ 20 ] Lịch sử chính trị của nhà nước Afghanistan tân tiến mở màn với triều đại Hotak, với người sáng lập Mirwais Hotak công bố miền nam Afghanistan độc lập vào năm 1709. Năm 1747, Ahmad Shah Durrani xây dựng Đế chế Durrani với thủ đô hà nội tại Kandahar. Năm 1776, Hà Nội Thủ Đô Durrani được chuyển đến Kabul trong khi Peshawar trở thành Thành Phố Hà Nội mùa đông ; [ 21 ] sau này bị mất vào tay người Sikh vào năm 1823. Vào cuối thế kỷ 19, Afghanistan trở thành một vương quốc đệm trong ” Ván Cờ Lớn ” giữa hai đế quốc Anh và Nga. [ 22 ] [ 23 ]Trong cuộc chiến tranh Anh-Afghanistan lần thứ nhất, 1839 – 1842, lực lượng Anh đến từ Ấn Độ lúc đầu giành quyền trấn áp Afghanistan, nhưng sau đó đã bị vượt mặt một cách dứt khoát. Sau Chiến tranh Anh-Afghanistan lần thứ ba vào năm 1919, quốc gia này đã hoàn toàn có thể độc lập thoát khỏi tác động ảnh hưởng của quốc tế. Afghanistan trở thành một chế độ quân chủ dưới thời Amanullah Khan. Tuy nhiên vào năm 1973 Zahir Shah bị lật đổ và một nước cộng hòa được xây dựng. Năm 1978, sau cuộc thay máu chính quyền lần thứ hai, Afghanistan lần tiên phong trở thành một nhà nước xã hội chủ nghĩa, gây ra Chiến tranh Liên Xô-Afghanistan trong những năm 1980 chống lại phiến quân mujahideen. Đến năm 1996, phần nhiều quốc gia bị nhóm Taliban với chủ nghĩa chính thống Hồi giáo quản lý như chính sách toàn trị. Taliban đã bị mất quyền lực tối cao sau cuộc xâm lược của Hoa Kỳ vào năm 2001 nhưng vẫn trấn áp một phần đáng kể quốc gia này. Cuộc chiến diễn ra giữa cơ quan chính phủ mới do Mỹ xây dựng và Taliban đã làm dày thêm hồ sơ nhân quyền và quyền phụ nữ ở Afghanistan, với nhiều hành vi vi phạm mà cả hai bên đều vi phạm, ví dụ điển hình như giết hại dân thường, bắt cóc và tra tấn. Do sự nhờ vào sâu rộng của chính phủ nước nhà Afghanistan so với Mỹ về mặt quân sự chiến lược và viện trợ kinh tế tài chính, 1 số ít người coi Afghanistan như vương quốc chư hầu của Mỹ. [ 24 ] Năm 2021, Hoa Kỳ rút quân khỏi Afghanistan, và chỉ ít tháng sau thì Taliban giành lại quyền trấn áp quốc gia sau khi đánh đổ cơ quan chính phủ do Hoa Kỳ hậu thuẫn .Afghanistan là một nước có khủng bố, nghèo khó, suy dinh dưỡng trẻ nhỏ và tham nhũng ở mức cao. Ngoài ra, Afghanistan còn là thành viên của Liên hợp quốc, Tổ chức Hợp tác Hồi giáo, Thương Hội Hợp tác Khu vực Nam Á, Nhóm 77, Tổ chức Hợp tác Kinh tế và Phong trào Không link. Nền kinh tế tài chính của Afghanistan là nền kinh tế tài chính lớn thứ 96 trên quốc tế, với tổng sản phẩm quốc nội ( GDP ) là 72,9 tỷ USD theo nhu cầu mua sắm tương tự ; vương quốc này kém hơn nhiều về GDP trung bình đầu người ( PPP ), xếp thứ 169 trong số 186 vương quốc tính đến năm 2018 .

Cái tên Afghānistān dịch thành “Vùng đất của người Afghan”. Tên ngày này xuất phát từ từ Afghan.

” Stan ” có nghĩa là đất hay khu vực. Afghanistan có nghĩa là vùng đất của người Afghanistan. Từ ” stan ” cũng được sử dụng trong tên của Kurdistan và Uzbekistan .

Nguồn gốc và ý nghĩa từ ” Afghan “[sửa|sửa mã nguồn]

Người Pashtuns đã bắt đầu sử dụng thuật ngữ Afghan là tên gọi họ ít nhất từ thời kỳ Hồi giáo trở về sau. Theo W. K. Frazier Tyler, M. C. Gillet và nhiều học giả khác, “Từ Afghan lần đầu xuất hiện trong lịch sử ở thời Hudud-al-Alam năm 982. Bách khoa toàn thư Iran giải thích[25]:

“Từ một quan điểm sắc tộc và có tính hạn chế hơn, ‘Afghān’ là thuật ngữ những người Afghanistan nói tiếng Ba Tư (và nói chung những nhóm sắc tốc không sử dụng tiếng Paštō) chỉ người Paštūn. Sự cân bằng [của] Afghan [và] Paštūn đã được phổ biến rộng rãi cả bên trong và bên ngoài Afghanistan, bởi liên minh bộ tộc Paštūn chiếm ưu thế áp đảo trong nước, cả về dân số và chính trị.”@

Từ điển lý giải thêm :

“Thuật ngữ ‘Afghān’ có lẽ đã được dùng để chỉ người Paštūn từ những thời cổ đại. Dưới hình thức Avagānā, nhóm sắc tộc này lần đầu tiên đã được nhà thiên văn học Ấn Độ Varāha Mihira đề cập ở đầu thế kỷ thứ VI trong tác phẩm Brihat-samhita của ông.”

Bằng chứng trong văn học Pashto truyền thống cuội nguồn ủng hộ lý thuyết này, ví dụ trong những văn bản thế kỷ XVII nhà thơ Pashto Khushal Khan Khattak đã viết [ 26 ] :

“Rút kiếm ra và giết chết bất kỳ kẻ nào, kẻ nói Pashtun và Afghan không phải là một! người Ả Rập biết điều này và người Roma cũng thế: người Afghan là người Pashtun, người Pashtun là người Afghan!”

Nguồn gốc và ý nghĩa từ ” Afghanistan “[sửa|sửa mã nguồn]

Phần cuối của cái tên, -stān, là một hậu tố Ấn-Iran với nghĩa “địa điểm”, nó rất thường xuất hiện trong các ngôn ngữ trong vùng.

Thuật ngữ “Afghanistan”, nghĩa “Vùng đất của người Afghan”, từng được Babur, Hoàng đế Môgôn, đề cập tới ở thế kỷ XVI trong cuốn hồi ký của ông, để gọi những vùng lãnh thổ phía nam Kabul nơi người Pashtun sinh sống (được gọi là “Afghans” bởi người Babur)[27]. Về quốc gia “Afghanistan” hiện đại, Bách khoa toàn thư Hồi giáo[28] đã viết:

“Afghānistān đã mang tên này từ giữa thế kỷ XVIII, khi quyền ưu của tộc người Afghan (Pashtun) bắt đầu được khẳng định: trước đó các tỉnh có tên gọi khác nhau, nhưng đất nước không phải là một đơn vị chính trị xác định, và các thành phần của nó không liên kết với nhau bởi sự đồng nhất chủng tộc hay ngôn ngữ. Trước kia từ này chỉ đơn giản có nghĩa ‘vùng đất của người Afghan’, một vùng lãnh thổ hạn chế không bao gồm nhiều phần hiện nay của quốc gia nhưng thực sự có bao gồm các vùng lãnh thổ hiện đã độc lập hay đang ở trong lãnh thổ Pakistan.”

Cho tới thế kỷ XIX, cái tên này chỉ được sử dụng cho vùng đất truyền thống cuội nguồn của người Pashtun, trong khi thực thể gồm cả vương quốc được gọi là Vương quốc Kabul, như đã được nhà sử học Anh Mountstuart Elphinstone nói tới [ 29 ]. Những vùng khác của quốc gia trong 1 số ít tiến trình được thừa nhận như những vương quốc độc lập, như Vương quốc Balkh ở cuối thế kỷ XVIII và đầu thế kỷ XIX [ 30 ] .Với sự lan rộng ra và tập trung chuyên sâu hóa của vương quốc, chính quyền sở tại Afghan đã gật đầu và lan rộng ra cái tên ” Afghanistan ” cho hàng loạt vương quốc, sau khi cái tên dịch sang tiếng Anh của nó, ” Afghanland “, đã Open trong nhiều hiệp ước giữa British Raj và Triều đại Qajar Ba Tư, để chỉ những vùng đất nhờ vào Triều đại Barakzai của người Pashtun tại Kabul [ 31 ]. ” Afghanistan ” trở thành cái tên phổ cập chỉ hàng loạt vương quốc được công chúng phương Tây biết đến năm 1857 bởi Friedrich Engels khi ông viết về vương quốc này trong New American Cyclopædia [ 32 ]. Nó đã trở thành tên chính thức khi nước này được hội đồng quốc tế công nhận năm 1919, sau khi giành lại độc lập trọn vẹn từ người Anh [ 33 ] và được tái xác nhận trong bản hiến pháp quốc gia năm 1923 [ 34 ] .
Nhiều đế chế và vương quốc đã lên nắm quyền ở Afghanistan, ví dụ điển hình như vương quốc Hy Lạp-Bactria, Ấn-Scythia, đế quốc Kushan, Kidarites, Hephthalites, Alkhons, Nezak, Zunbils, Turk Shahis, Hindu Shahis, Lawik, Saffarid, Samanid, Ghaznavid, Ghurid, Khwarezm, Khalji, Kartid, Lodi, Sur, Mogul, và sau cuối là những triều đại Hotak và Durrani, đã ghi lại nguồn gốc chính trị của nhà nước văn minh. Trong suốt nhiều thiên niên kỷ, 1 số ít thành phố ở Afghanistan ngày này từng là TP. hà Nội của nhiều đế chế khác nhau, đơn cử là Bactra ( Balkh ), Alexandria trên Oxus ( Ai-Khanoum ), Kapisi, Sigal, Kabul, Kunduz, Zaranj, Firozkoh, Herat, Ghazna ( Ghazni ), Binban ( Bamyan ) và Kandahar .Đất nước này là nơi sinh sống của nhiều dân tộc bản địa khác nhau qua nhiều thời đại, trong số đó có những dân tộc bản địa Iran cổ đại, những người đã thiết lập vai trò thống trị của những ngôn từ Ấn-Iran trong khu vực này. Tại nhiều điểm, vùng đất đã được hợp nhất với những đế chế to lớn trong khu vực, trong số đó có Đế chế Achaemenid, Đế chế Macedonia, Đế chế Maurya và Đế chế Hồi giáo. [ 36 ] Vì thành công xuất sắc trong việc chống lại sự chiếm đóng của quốc tế trong thế kỷ 19 và 20, Afghanistan đã được gọi là ” nghĩa trang của những đế chế “, mặc dầu không biết ai đã đặt ra cụm từ này. [ 38 ]

Tiền sử và thời cổ đại[sửa|sửa mã nguồn]

Việc khai thác những khu vực tiền sử của Louis Dupree, Đại học Pennsylvania, Viện Smithsonian và những tổ chức triển khai khác cho thấy, con người đã sống tại nơi hiện là Afghanistan từ tối thiểu 50.000 năm trước, và những hội đồng biết canh tác trong vùng là một trong số những hội đồng Open sớm nhất trên quốc tế. Được coi là một khu vực quan trọng của những hoạt động giải trí lịch sử vẻ vang khởi đầu, nhiều người tin rằng Afghanistan sánh ngang với Ai Cập về giá trị lịch sử dân tộc của những khu vực khảo cổ của nó. [ 39 ] [ 40 ]
Các cuộc thăm dò khảo cổ học được triển khai vào thế kỷ 20 cho thấy rằng khu vực địa lý của Afghanistan đã được liên kết ngặt nghèo bởi văn hóa truyền thống và thương mại với những nước láng giềng ở phía đông, tây và bắc. Các đồ tạo tác tiêu biểu vượt trội của thời kỳ đồ đá cũ, đồ đá trung đại, đồ đá mới, đồ đồng và đồ sắt đã được tìm thấy ở Afghanistan. Nền văn minh đô thị được cho là khởi đầu sớm nhất từ năm 3000 trước Công nguyên, và thành phố tiên phong của Mundigak ( gần Kandahar ở phía nam của quốc gia này ) là một TT của nền văn hóa truyền thống Helmand. Những phát hiện gần đây hơn cho thấy Nền văn minh Thung lũng Indus lê dài đến Afghanistan ngày này, biến nền văn minh cổ đại này thời nay trở thành một phần của Pakistan, Afghanistan và Ấn Độ. Chi tiết hơn, nó lê dài từ vùng thời nay là tây-bắc Pakistan đến tây-bắc Ấn Độ và hướng đông bắc Afghanistan. Một khu vực Thung lũng sông Ấn đã được tìm thấy trên sông Oxus tại Shortugai, miền bắc Afghanistan. [ 41 ] [ 42 ] Có một số ít thuộc địa của văn minh thung lũng sông Hằng nhỏ hơn cũng được tìm thấy ở Afghanistan .Sau năm 2000 TCN, những làn sóng liên tục của những người bán du mục từ Trung Á mở màn vận động và di chuyển về phía nam vào Afghanistan ; trong số họ có nhiều người Ấn-Iran nói tiếng Ấn-Âu. Những bộ lạc này sau đó đã di cư xa hơn vào Nam Á, Tây Á và sang châu Âu qua khu vực phía bắc của Biển Caspi. Khu vực này vào thời gian đó được gọi là Ariana. [ 16 ] [ 43 ]

Hỏa giáo và thời đại Hy Lạp[sửa|sửa mã nguồn]

Hỏa giáo được một số ít người tin rằng có nguồn gốc từ Afghanistan thời nay từ năm 1800 đến 800 TCN, vì người sáng lập Zarathustra được cho là đã sống và chết ở Balkh. Các ngôn từ Đông Iran cổ đại hoàn toàn có thể đã được sử dụng trong khu vực vào lúc thời hạn trỗi dậy của Hỏa giáo. Vào giữa thế kỷ thứ 6 TCN, người Achaemenid lật đổ người Medes và hợp nhất Arachosia, Aria và Bactria trong ranh giới phía đông của nó. Một dòng chữ trên bia mộ của Darius I của Ba Tư đề cập đến Thung lũng Kabul trong list 29 vương quốc mà ông đã chinh phục. [ 44 ] Khu vực Arachosia, xung quanh Kandahar ở miền nam Afghanistan thời nay, trước kia đa phần là của người Hỏa giáo và đóng một vai trò quan trọng trong việc chuyển Avesta đến Ba Tư và do đó được một số ít người coi là ” quê nhà thứ hai của Hỏa giáo “. [ 45 ] [ 46 ] [ 47 ]Alexander Đại đế và những lực lượng Macedonia của ông đến Afghanistan vào năm 330 TCN sau khi vượt mặt Darius III của Ba Tư một năm trước đó trong Trận Gaugamela. Sau sự chiếm đóng ngắn ngủi của Alexander, nhà nước kế vị của Đế chế Seleukos đã trấn áp khu vực này cho đến năm 305 TCN khi họ trao hầu hết đất đai cho Đế chế Maurya như một phần của hiệp ước liên minh. Người Maurya trấn áp khu vực phía nam của Ấn Độ giáo Kush cho đến khi họ bị lật đổ vào khoảng chừng năm 185 TCN. Sự suy tàn của họ khởi đầu 60 năm sau khi sự quản lý của Ashoka kết thúc, dẫn đến cuộc tái chinh phục người Hy Lạp bởi Greco-Bactrian. Phần lớn trong số đó sớm tách khỏi họ và trở thành một phần của Vương quốc Ấn-Hy Lạp. Họ đã bị người Indo-Scythia vượt mặt và trục xuất vào cuối thế kỷ thứ 2 TCN. [ 5 ]

Thời đại Ấn Độ giáo và Phật giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Con đường Tơ lụa Open trong thế kỷ tiên phong TCN, và Afghanistan tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ với thương mại, với những tuyến đường đến Trung Quốc, Ấn Độ, Ba Tư và phía bắc đến những thành phố Bukhara, Samarkand và Khiva ở Uzbekistan ngày này. [ 49 ] Hàng hóa và ý tưởng sáng tạo được trao đổi tại điểm TT này, ví dụ điển hình như lụa Trung Quốc, bạc Ba Tư và vàng La Mã, trong khi khu vực Afghanistan lúc bấy giờ đang khai thác và kinh doanh đá lapis lazuli [ 50 ] đa phần từ vùng Badakhshan .Trong thế kỷ tiên phong TCN, Đế chế Parthia đã chinh phục khu vực này nhưng để mất nó vào tay những chư hầu Indo-Parthia. Vào giữa đến cuối thế kỷ thứ nhất CN, Đế chế Kushan to lớn, TT là Afghanistan, đã trở thành những người bảo trợ lớn cho nền văn hóa truyền thống Phật giáo, khiến cho Phật giáo tăng trưởng can đảm và mạnh mẽ khắp khu vực này. Người Kushans đã bị người Sassanids lật đổ vào thế kỷ thứ 3 CN, mặc dầu người Indo-Sassanid liên tục quản lý tối thiểu một phần của khu vực. Theo sau họ là những người Kidarites, những người lần lượt bị thay thế sửa chữa bởi những người Hephthalite. Họ đã được thay thế sửa chữa bởi Turk Shahi vào thế kỷ thứ 7. Turk Shahi của đạo Phật ở Kabul đã được sửa chữa thay thế bởi một triều đại Hindu trước khi Saffarids chinh phục khu vực này vào năm 870, triều đại Hindu này được gọi là Hindu Shahi. [ 51 ] Phần lớn những khu vực hướng đông bắc và nam của quốc gia vẫn bị văn hóa truyền thống Phật giáo chi phối. [ 52 ] [ 53 ]

Cuộc chinh phục của Hồi giáo[sửa|sửa mã nguồn]

Saffarid quản lý với diện tích quy hoạnh lớn nhất dưới thời Ya’qub b. al-Layth al-SaffarNgười Hồi giáo Ả Rập đưa Hồi giáo đến Herat và Zaranj vào năm 642 và khởi đầu lan rộng về phía đông ; 1 số ít dân cư địa phương mà họ gặp phải gật đầu nó trong khi những người khác nổi dậy. Trước khi đạo Hồi gia nhập, người dân trong vùng đa phần là Phật tử và người theo Hỏa giáo, nhưng cũng có những người thờ cúng Surya và Nana, người Do Thái, và những người khác. Zunbils và Kabul Shahi lần tiên phong bị người Hồi giáo Saffarid của Zaranj chinh phục vào năm 870. Sau đó, người Samanid lan rộng ra tác động ảnh hưởng Hồi giáo của họ về phía nam của Hindu Kush. Có thông tin cho rằng những người theo đạo Hồi và không theo đạo Hồi vẫn sống cạnh nhau ở Kabul trước khi nhà Ghaznavid lên nắm quyền vào thế kỷ 10. [ 54 ] [ 55 ] [ 56 ]Đến thế kỷ 11, Mahmud của Ghazni đã vượt mặt những nhà quản lý Hindu còn lại và Hồi giáo hóa một cách hiệu suất cao khu vực to lớn hơn, ngoại trừ Kafiristan. [ 58 ] Mahmud đã biến Ghazni thành một thành phố quan trọng và bảo trợ những tri thức như nhà sử học Al-Biruni và nhà thơ Ferdowsi. [ 59 ] Vương triều Ghaznavid đã bị lật đổ bởi Ghurids, những người có thành tựu kiến trúc gồm có Minaret of Jam xa xôi. Người Ghurid trấn áp Afghanistan trong chưa đầy một thế kỷ trước khi bị triều đại Khwarazmi chinh phục vào năm 1215 .

Người Mông Cổ và Babur[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1219, Thành Cát Tư Hãn và quân đội Mông Cổ của ông đã chiếm đóng khu vực này. Quân Mông Cổ được cho là đã tàn phá những thành phố Herat và Balkh của Khwarazmian cũng như Bamyan. [ 61 ] Sự tàn phá do người Mông Cổ gây ra đã buộc nhiều người dân địa phương quay trở lại xã hội nông thôn nông nghiệp. [ 62 ] Sự quản lý của người Mông Cổ liên tục với Ilkhanate ở phía tây-bắc trong khi triều đại Khalji quản trị những khu vực bộ lạc Afghanistan ở phía nam của Hindu Kush cho đến khi xâm lược Timur ( hay còn gọi là Tamerlane ), người đã xây dựng Đế chế Timurid vào năm 1370. Dưới sự quản lý của Shah Rukh, thành phố từng là điểm trung tâm của thời kỳ Phục hưng Timurid, nơi vinh quang sánh ngang với Florence của thời kỳ Phục hưng Ý là TT của sự tái sinh văn hóa truyền thống. [ 63 ] [ 64 ]Vào đầu thế kỷ 16, Babur đến từ Ferghana và chiếm Kabul từ triều đại Arghun. Giữa thế kỷ 16 và 18, Hãn quốc Bukhara của người Uzbekistan, người Safavid của Iran và người Mughal của Ấn Độ đã quản lý một phần chủ quyền lãnh thổ. Trong Thời kỳ Trung cổ, khu vực tây-bắc của Afghanistan được gọi bằng tên khu vực là Khorasan. Hai trong số bốn Hà Nội Thủ Đô của Khorasan ( Herat và Balkh ) hiện nằm ở Afghanistan, trong khi những vùng Kandahar, Zabulistan, Ghazni, Kabulistan và Afghanistan hình thành biên giới giữa Khorasan và Hindustan. Tuy nhiên, cho đến thế kỷ 19, thuật ngữ Khorasan được người bản xứ sử dụng thông dụng để diễn đạt quốc gia của họ ; Sir George Elphinstone kinh ngạc viết rằng quốc gia mà người ngoài gọi là ” Afghanistan ” được chính dân cư của nó gọi là ” Khorasan ” và rằng quan chức Afghanistan tiên phong mà ông gặp ở biên giới đã nghênh đón ông đến Khorasan. [ 67 ] [ 68 ] [ 69 ] [ 70 ]

Lịch sử văn minh[sửa|sửa mã nguồn]

Vương triều Hotak và Durrani[sửa|sửa mã nguồn]

Năm 1709, Mirwais Hotak, một thủ lĩnh bộ lạc Ghilzai địa phương, đã thành công xuất sắc nổi dậy chống lại người Safavid. Ông đã vượt mặt Gurgin Khan và xây dựng vương quốc của riêng mình. [ 71 ] Mirwais chết vì nguyên do tự nhiên vào năm 1715 và được anh trai của ông là Abdul Aziz kế vị. Aziz sau đó bị con trai của Mirwais là Mahmud giết vì tội phản quốc. Năm 1722, Mahmud dẫn đầu quân đội Afghanistan đến Hà Nội Thủ Đô Isfahan của Ba Tư, chiếm thành phố này sau trận Gulnabad và tự xưng là Vua của Ba Tư. [ 71 ] Vương triều Afghanistan bị Nader Shah lật đổ tại Ba Tư sau trận Damghan năm 1729 .Năm 1738, Nader Shah và những lực lượng của ông đã chiếm được Kandahar, thành trì sau cuối của Hotak, từ Shah Hussain Hotak, lúc này chàng trai 16 tuổi Ahmad Shah Durrani bị giam giữ đã được giải thoát và trở thành chỉ huy của một trung đoàn Afghanistan. Ngay sau đó, quân Ba Tư và Afghanistan xâm lược Ấn Độ. Đến năm 1747, người Afghanistan đã chọn Durrani làm nguyên thủ vương quốc của họ. [ 72 ] Durrani và quân đội Afghanistan của ông đã chinh phục hầu hết Afghanistan, Pakistan ngày này, những tỉnh Khorasan và Kohistan của Iran, và Delhi ở Ấn Độ. [ 73 ] Ông đã vượt mặt Đế chế Maratha của Ấn Độ, và một trong những thắng lợi lớn nhất của ông là Trận Panipat năm 1761 .Vào tháng 10 năm 1772, Durrani qua đời vì nguyên do tự nhiên và được chôn cất tại một khu vực lúc bấy giờ liền kề với Shrine of the Cloak ở Kandahar. Ông được con trai của mình, Timur Shah kế vị, và Shah đã chuyển thủ đô hà nội của vương quốc mình từ Kandahar đến Kabul vào năm 1776, với Peshawar trở thành Hà Nội Thủ Đô mùa đông. [ 21 ] Sau cái chết của Timur vào năm 1793, ngai vàng Durrani được truyền lại cho con trai ông là Zaman Shah, tiếp theo là Mahmud Shah, Shuja Shah và những người khác. [ 74 ]

Vương triều Barakzai và những cuộc cuộc chiến tranh với Anh[sửa|sửa mã nguồn]

Những người bộ lạc Afghanistan năm 1841, do sĩ quan người Anh James Rattray vẽVào đầu thế kỷ 19, đế chế Afghanistan đang bị rình rập đe dọa bởi người Ba Tư ở phía tây và Đế chế Sikh ở phía đông. Fateh Khan, thủ lĩnh của bộ tộc Barakzai, đã xếp đặt 21 người đồng đội của mình vào những vị trí quyền lực tối cao trên khắp đế chế. Sau khi ông qua đời, họ nổi dậy và chia cắt những tỉnh của đế chế với nhau. Trong thời kỳ hỗn loạn này, Afghanistan có nhiều người quản lý trong thời điểm tạm thời cho đến khi Dost Mohammad Khan công bố mình là tiểu vương vào năm 1823. [ 75 ] Punjab và Kashmir bị mất vào tay Ranjit Singh, người đã xâm lược Khyber Pakhtunkhwa vào tháng 3 năm 1823 và chiếm được thành phố Peshawar trong trận Nowshera. [ 76 ] Năm 1837, trong Trận Jamrud gần Đèo Khyber, Akbar Khan và quân đội Afghanistan không chiếm được Pháo đài Jamrud từ Quân đội Sikh Khalsa, nhưng đã giết được Chỉ huy người Sikh Hari Singh Nalwa, do đó kết thúc Chiến tranh Afghanistan-Sikh. Vào thời gian này, người Anh đang tiến quân từ phía đông và cuộc xung đột lớn tiên phong trong ” Ván Cờ Lớn ” đã khởi đầu. [ 77 ]

Năm 1838, một lực lượng viễn chinh Anh tiến vào Afghanistan và bắt giữ Dost Mohammad, bắt ông đi lưu vong ở Ấn Độ và thay thế ông bằng người cai trị trước đó, Shah Shuja.[78][79] Sau một cuộc nổi dậy, năm 1842 rút lui khỏi Kabul của lực lượng Anh-Ấn và tiêu diệt quân đội của Elphinstone, và Trận Kabul dẫn đến việc tái chiếm, người Anh đặt Dost Mohammad Khan trở lại quyền lực và rút các lực lượng quân sự của họ khỏi Afghanistan. Năm 1878, Chiến tranh Anh-Afghanistan lần thứ hai diễn ra vì nhận thấy ảnh hưởng của Nga trong khu vực, Abdur Rahman Khan thay thế Ayub Khan, và Anh giành quyền kiểm soát các mối quan hệ đối ngoại của Afghanistan như một phần của Hiệp ước Gandamak năm 1879. Năm 1893, Amir Abdur Rahman ký một thỏa thuận trong đó lãnh thổ của người Pashtun và người Baloch bị chia cắt bởi Đường Durand, tạo thành biên giới ngày nay giữa Pakistan và Afghanistan. Hazarajat do người Shia thống trị và người Kafiristan ngoại giáo vẫn độc lập về mặt chính trị cho đến khi bị Abdur Rahman Khan chinh phục năm 1891–1896. Ông được biết đến với cái tên “Iron Amir” vì vẻ ngoài và phương pháp tàn nhẫn của mình chống lại các bộ tộc.[80] Iron Amir coi các tuyến đường sắt và điện báo đến từ Nga và Anh là “con ngựa thành Troia” và do đó đã ngăn cản sự phát triển đường sắt ở Afghanistan.[81] Ông mất năm 1901, được con trai ông là Habibullah Khan kế vị.

Trong Chiến tranh quốc tế thứ nhất, khi Afghanistan còn trung lập, Habibullah Khan đã gặp gỡ những quan chức của Các cường quốc Trung tâm trong Phái bộ Niedermayer – Hentig, để công bố độc lập trọn vẹn khỏi Vương quốc Anh, tham gia cùng họ và tiến công Ấn Độ thuộc Anh, như một phần của Âm mưu Hindu-Đức. Những nỗ lực của họ nhằm mục đích đưa Afghanistan trở thành cường quốc Trung tâm đã thất bại, nhưng nó đã gây ra sự bất bình trong dân chúng vì đã giữ thái độ trung lập với người Anh. Habibullah bị ám sát trong một chuyến đi săn vào năm 1919, và Amanullah Khan ở đầu cuối lên nắm quyền. Là một người ủng hộ trung thành với chủ cho những cuộc thám hiểm 1915 – 1916, Amanullah Khan đã kích hoạt Chiến tranh Anh-Afghanistan lần thứ ba, tiến công Ấn Độ thuộc Anh qua đèo Khyber. [ 82 ]
Vua Amanullah Khan xâm lược Ấn Độ thuộc Anh vào năm 1919 và công bố Afghanistan độc lập trọn vẹn sau đó .Sau khi Chiến tranh Anh-Afghanistan lần thứ ba kết thúc và việc ký kết Hiệp ước Rawalpindi vào ngày 19 tháng 8 năm 1919, Vua Amanullah Khan công bố Afghanistan là một vương quốc có chủ quyền lãnh thổ và trọn vẹn độc lập. Ông đã chấm hết sự cô lập truyền thống lịch sử của quốc gia mình bằng cách thiết lập quan hệ ngoại giao với hội đồng quốc tế, đặc biệt quan trọng là với Liên Xô và Cộng hòa Weimar của Đức. [ 83 ] [ 84 ] Sau chuyến công du châu Âu và Thổ Nhĩ Kỳ năm 1927 – 28, ông đã đưa ra 1 số ít cải cách nhằm mục đích hiện đại hóa vương quốc của mình. Lực lượng chủ chốt đằng sau những cải cách này là Mahmud Tarzi, một người ủng hộ nhiệt tình việc giáo dục phụ nữ. Ông đã đấu tranh cho Điều 68 của hiến pháp năm 1923 của Afghanistan, trong đó giáo dục tiểu học là bắt buộc. Chế độ chiếm hữu nô lệ bị bãi bỏ vào năm 1923. [ 85 ] Vợ của Khan, Nữ hoàng Soraya Tarzi là một nhân vật nổi tiếng trong thời kỳ này .Một số cải cách đã được triển khai, ví dụ điển hình như bãi bỏ burqa truyền thống lịch sử so với phụ nữ và mở một số ít trường đồng giáo dục, nhanh gọn khiến nhiều nhà chỉ huy bộ lạc và tôn giáo xa lánh, và điều này dẫn đến Nội chiến Afghanistan ( 1928 – 1929 ). Đối mặt với lực lượng vũ trang áp đảo của phe trái chiều, Amanullah Khan phải thoái vị vào tháng 1 năm 1929, và ngay sau đó Kabul rơi vào tay lực lượng Saqqawist do Habibullah Kalakani chỉ huy. [ 86 ] Thái tử Mohammed Nadir Shah, em họ của Amanullah, lần lượt vượt mặt và giết Kalakani vào tháng 10 năm 1929, và được công bố là Vua Nadir Shah. [ 87 ] Ông từ bỏ những cải cách của Amanullah Khan để ủng hộ cách tiếp cận từ từ để tân tiến hóa nhưng bị Abdul Khaliq, một học viên Hazara mới mười lăm tuổi, vốn là một người trung thành với chủ với Amanullah ám sát vào năm 1933. [ 88 ]Mohammed Zahir Shah, con trai 19 tuổi của Nadir Shah, kế vị ngai vàng và trị vì từ năm 1933 đến năm 1973. Các cuộc nổi dậy của bộ lạc năm 1944 – 1947 tận mắt chứng kiến triều đại của Zahir Shah bị thử thách bởi những người thuộc bộ lạc Zadran, Safi, Mangal và Wazir do Mazrak Zadran, Salemai và Mirzali Khan chỉ huy, và những bộ lạc khác, nhiều người trong số họ là những người trung thành với chủ với Amanullah. Quan hệ ngặt nghèo với những vương quốc Hồi giáo như Thổ Nhĩ Kỳ, Vương quốc Iraq và Iran / Ba Tư cũng được theo đuổi, trong khi những mối quan hệ quốc tế sâu rộng hơn được tìm kiếm bằng cách gia nhập Hội Quốc Liên vào năm 1934. Những năm 1930 tận mắt chứng kiến sự tăng trưởng của đường xá, hạ tầng, sự xây dựng của ngân hàng nhà nước vương quốc và sự ngày càng tăng của giáo dục. Các tuyến đường đi bộ ở phía bắc đóng một vai trò quan trọng trong ngành công nghiệp dệt và bông đang tăng trưởng. [ 89 ] Nước này đã thiết kế xây dựng mối quan hệ ngặt nghèo với những nước phe Trục, trong đó Đức có ảnh hưởng tác động lớn nhất trong sự tăng trưởng của Afghanistan vào thời gian đó, cùng với Ý và Nhật Bản. [ 90 ]

Lịch sử đương đại[sửa|sửa mã nguồn]

Zahir Shah, vị vua cuối cùng của Afghanistan, trị vì từ năm 1933 đến năm 1973.Cho đến năm 1946, Zahir Shah cầm quyền với sự tương hỗ của người chú của mình với chức vụ Thủ tướng và liên tục những chủ trương của Nadir Shah. Một người chú khác của Zahir Shah, Shah Mahmud Khan, trở thành Thủ tướng vào năm 1946 và khởi đầu một cuộc thử nghiệm được cho phép tự do chính trị lớn hơn, nhưng đã đảo ngược chủ trương khi việc này đi xa hơn những gì ông mong đợi. Ông bị thay thế sửa chữa vào năm 1953 bằng Mohammed Daoud Khan, em họ và anh rể của nhà vua, đồng thời là một người theo chủ nghĩa dân tộc bản địa Pashtun. Thủ tướng mới Khan này đã tìm cách xây dựng một nước Pashtunistan, dẫn đến quan hệ căng thẳng mệt mỏi với Pakistan. [ 91 ] Trong suốt 10 năm tại vị cho đến năm 1963, Daoud Khan thôi thúc cải cách hiện đại hóa xã hội và tìm kiếm mối quan hệ ngặt nghèo hơn với Liên Xô. Sau đó, hiến pháp năm 1964 được hình thành và vị Thủ tướng không thuộc hoàng gia tiên phong tuyên thệ nhậm chức. [ 92 ]Vua Zahir Shah, giống như cha mình là Nadir Shah, có chủ trương duy trì độc lập vương quốc trong khi theo đuổi từng bước hiện đại hóa, tạo cảm hứng dân tộc bản địa chủ nghĩa và cải tổ quan hệ với Vương quốc Anh. Tuy nhiên, Afghanistan vẫn trung lập và không tham gia vào Chiến tranh Thế giới thứ hai cũng như không link với cả hai khối cường quốc trong Chiến tranh Lạnh sau đó. Tuy nhiên, nước này lại là người hưởng lợi từ sự cạnh tranh đối đầu trong Chiến tranh Lạnh vì cả Liên Xô và Hoa Kỳ đều tranh giành tác động ảnh hưởng bằng cách thiết kế xây dựng những đường cao tốc chính, trường bay và hạ tầng quan trọng khác của Afghanistan trong thời kỳ hậu chiến. Tính theo trung bình đầu người, Afghanistan nhận được nhiều viện trợ tăng trưởng của Liên Xô hơn bất kể vương quốc nào khác. Do đó, Afghanistan có quan hệ tốt với cả hai quân địch thời Chiến tranh Lạnh. Năm 1973, khi Nhà vua đang ở Ý, Daoud Khan đã phát động một cuộc thay máu chính quyền không đổ máu và trở thành Tổng thống tiên phong của Afghanistan, bãi bỏ chế độ quân chủ .

Chế độ dân chủ cộng hòa và cuộc chiến tranh với Liên Xô[sửa|sửa mã nguồn]

Vào tháng 4 năm 1978, Đảng Dân chủ Nhân dân Afghanistan theo cộng sản (PDPA) đã lên nắm quyền trong một cuộc đảo chính đẫm máu chống lại Tổng thống khi đó là Mohammed Daoud Khan, được gọi là Cách mạng Saur. PDPA tuyên bố thành lập Cộng hòa Dân chủ Afghanistan, với lãnh đạo đầu tiên của nước này là Tổng bí thư Đảng Dân chủ Nhân dân Nur Muhammad Taraki. Điều này sẽ kích hoạt một loạt các sự kiện khiến Afghanistan thay đổi đáng kể từ một quốc gia nghèo nàn và hẻo lánh (và yên bình) trở thành một điểm nóng của khủng bố quốc tế.[94] PDPA đã khởi xướng nhiều cải cách xã hội, phân phối đất đai, gây ra sự phản đối mạnh mẽ, đồng thời đàn áp dã man những người bất đồng chính kiến. Điều này gây ra tình trạng bất ổn và nhanh chóng mở rộng thành tình trạng nội chiến vào năm 1979, do các nhóm du kích mujahideen (và các du kích Maoist nhỏ hơn) tiến hành chống lại các lực lượng của chế độ trên toàn quốc. Nó nhanh chóng biến thành một cuộc chiến tranh ủy nhiệm khi chính phủ Pakistan cung cấp cho những người nổi dậy này các trung tâm huấn luyện bí mật, Hoa Kỳ hỗ trợ họ thông qua Cơ quan Tình báo Liên ngành của Pakistan (ISI),[95] và Liên Xô đã cử hàng nghìn cố vấn quân sự đến hỗ trợ chế độ PDPA.[96] Trong khi đó, ngày càng có nhiều xích mích thù địch giữa các phe phái cạnh tranh bên trong PDPA, với nhóm Khalq chiếm ưu thế và Parcham ôn hòa hơn.[97]

Vào tháng 9 năm 1979, Tổng Bí thư Đảng PDPA Taraki bị ám sát trong một cuộc thay máu chính quyền nội bộ do thành viên Khalq lúc bấy giờ là Thủ tướng Hafizullah Amin, người tiếp đón chức tổng thư ký mới của Đảng Dân chủ Nhân dân, dàn dựng. Tình hình quốc gia trở nên tồi tệ dưới thời Amin và hàng nghìn người đã mất tích. [ 98 ] Không hài lòng với cơ quan chính phủ của Amin, Quân đội Liên Xô xâm lược Afghanistan vào tháng 12 năm 1979, tiến công Kabul và giết chết Amin chỉ ba ngày sau đó. Một chính sách do Liên Xô tổ chức triển khai, do Babrak Karmal của Parcham chỉ huy nhưng gồm có cả hai phe ( Parcham và Khalq ), đã sửa chữa thay thế chính quyền sở tại cũ. Quân đội Liên Xô với số lượng đáng kể hơn đã được tiến hành để không thay đổi Afghanistan dưới thời Karmal, ghi lại sự khởi đầu của Chiến tranh Liên Xô-Afghanistan. [ 100 ] Hoa Kỳ và Pakistan, [ 95 ] cùng với những nước nhỏ hơn như Ả Rập Xê-út và Trung Quốc, liên tục tương hỗ quân nổi dậy, cung ứng hàng tỷ đô la tiền mặt và vũ khí gồm có hai nghìn tên lửa đất đối không FIM-92 Stinger. [ 101 ] [ 102 ] Chiến tranh lê dài chín năm và đã gây ra cái chết của 562.000 [ 103 ] đến 2 triệu người Afghanistan, [ 104 ] [ 105 ] [ 106 ] [ 107 ] [ 108 ] [ 109 ] [ 110 ] và khiến 6 triệu người mất nhà cửa, sau đó đã bỏ trốn khỏi Afghanistan, đa phần đến Pakistan và Iran. [ 111 ] Các cuộc không kích nặng nề đã tàn phá nhiều ngôi làng ở nông thôn, hàng triệu quả mìn đã được [ 112 ] và 1 số ít thành phố như Herat và Kandahar cũng bị hư hại do bị pháo kích. Tỉnh Biên giới Tây Bắc của Pakistan hoạt động giải trí như một cơ sở tổ chức triển khai và mạng lưới cho cuộc kháng chiến Afghanistan chống Liên Xô, với những Deobandi ulama có ảnh hưởng tác động lớn của tỉnh này đóng vai trò tương hỗ chính trong việc thôi thúc ‘ thánh chiến ‘. [ 113 ] Sau khi Liên Xô rút quân, cuộc nội chiến xảy ra sau đó cho đến khi chính sách cộng sản dưới sự chỉ huy của Đảng Dân chủ Nhân dân Mohammad Najibullah sụp đổ vào năm 1992. [ 114 ] [ 115 ]

Xung đột hậu Chiến tranh Lạnh và chính sách Taliban[sửa|sửa mã nguồn]

Một cuộc nội chiến khác nổ ra sau khi thành lập một chính phủ liên minh rối loạn chức năng giữa các nhà lãnh đạo khác nhau của các phe phái mujahideen. Giữa tình trạng vô chính phủ và đấu đá phe phái,[117][118][119] các phe phái mujahideen khác nhau đã thực hiện hành vi hãm hiếp, giết người và tống tiền trên diện rộng,[118][120][121] trong khi Kabul bị bắn phá nặng nề và bị phá hủy một phần bởi cuộc giao tranh.[121] Một số cuộc hòa giải và liên minh không thành đã xảy ra giữa các nhà lãnh đạo khác nhau.[122] Taliban nổi lên vào tháng 9 năm 1994 với tư cách là một phong trào và lực lượng dân quân của học sinh (talib) từ các trường học (madrassa) Hồi giáo ở Pakistan,[121][123] vốn đã sớm nhận được sự hỗ trợ quân sự từ Pakistan.[124] Nắm quyền kiểm soát thành phố Kandahar vào năm đó,[121] họ đã chinh phục nhiều lãnh thổ hơn cho đến khi cuối cùng đánh bật chính quyền Rabbani khỏi Kabul vào năm 1996,[125][126] và họ thành lập một tiểu vương quốc chỉ được ba quốc gia công nhận.[127] Taliban đã bị quốc tế lên án vì việc thực thi hà khắc việc giải thích luật sharia của Hồi giáo, dẫn đến việc đối xử tàn bạo với nhiều người Afghanistan, đặc biệt là phụ nữ.[128][129] Trong thời gian cầm quyền, Taliban và các đồng minh đã thực hiện các cuộc tàn sát nhằm vào dân thường Afghanistan, từ chối cung cấp lương thực của Liên Hợp Quốc cho dân thường đang chết đói và tiến hành chính sách tiêu thổ, đốt cháy những vùng đất màu mỡ rộng lớn và phá hủy hàng chục nghìn ngôi nhà.[130][131][132][133][134][135]

Sau khi Kabul thất thủ vào tay Taliban, Ahmad Shah Massoud và Abdul Rashid Dostum xây dựng Liên minh phương Bắc, sau đó là sự tham gia của những nhóm khác, để chống lại Taliban. Lực lượng của Dostum đã bị Taliban vượt mặt trong Trận chiến Mazar-i-Sharif năm 1997 và 1998 ; Tham mưu trưởng Lục quân Pakistan, Pervez Musharraf, khởi đầu cử hàng nghìn người Pakistan đến giúp Taliban vượt mặt Liên minh phương Bắc. [ 124 ] [ 136 ] [ 137 ] [ 138 ] [ 139 ] Đến năm 2000, Liên minh phương Bắc chỉ còn trấn áp 10 % chủ quyền lãnh thổ, bị dồn về phía đông bắc. Vào ngày 9 tháng 9 năm 2001, Massoud bị hai kẻ tiến công liều chết Ả Rập tại Thung lũng Panjshir ám sát. Khoảng 400.000 người Afghanistan đã chết trong những cuộc xung đột nội bộ từ năm 1990 đến 2001. [ 140 ]Vào tháng 10 năm 2001, Hoa Kỳ xâm lược Afghanistan để vô hiệu Taliban sau khi Taliban phủ nhận chuyển giao Osama Bin Laden, nghi phạm chính của vụ tiến công ngày 11 tháng 9, là ” khách mời ” của Taliban và đang quản lý và điều hành mạng lưới al-Qaeda ở Afghanistan. [ 141 ] [ 142 ] [ 143 ] Đa số người Afghanistan ủng hộ cuộc xâm lược của Mỹ trên quốc gia của họ. [ 144 ] [ 145 ] Trong cuộc xâm lược khởi đầu, những lực lượng Hoa Kỳ và Anh đã ném bom những trại giảng dạy của al-Qaeda, và sau đó hợp tác với Liên minh phương Bắc, làm kết thúc chính sách Taliban. [ 146 ]

Sau năm 2001[sửa|sửa mã nguồn]

Hamid Karzai đã trở thành Tổng thống nước Cộng hòa Hồi giáo Afghanistan năm 2004, sau một cuộc bầu cử lần đầu tiên được tổ chức tại nước này. Quân đội Mỹ và trực thăng Không quân Mỹ ở Afghanistan, 2008Tháng 12 năm 2001, sau khi cơ quan chính phủ Taliban bị lật đổ, Chính quyền lâm thời Afghanistan dưới quyền Hamid Karzai được xây dựng. Lực lượng Hỗ trợ An ninh Quốc tế ( ISAF ) được Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc xây dựng để giúp tương hỗ chính quyền sở tại Karzai và phân phối an ninh cơ bản. [ 147 ] [ 148 ] Vào thời gian này, sau hai thập kỷ cuộc chiến tranh cũng như nạn đói quyết liệt vào thời gian đó, Afghanistan là một trong những vương quốc có tỷ suất tử trận ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ cao nhất trên quốc tế, tuổi thọ thấp nhất, phần đông dân số bị đói, [ 149 ] [ 150 ] [ 151 ] và hạ tầng đổ nát. [ 152 ] Nhiều nhà hỗ trợ vốn quốc tế mở màn phân phối viện trợ và tương hỗ để tái thiết lại vương quốc bị cuộc chiến tranh tàn phá. [ 153 ] [ 154 ]Lực lượng Taliban trong khi đó đã mở màn tập hợp lại bên trong Pakistan, trong khi nhiều quân liên minh hơn tiến vào Afghanistan để giúp quy trình tái thiết. [ 155 ] [ 156 ] Taliban khởi đầu nổi dậy để giành lại quyền trấn áp Afghanistan. Trong thập kỷ tiếp theo, ISAF và quân đội Afghanistan đã đứng vị trí số 1 nhiều cuộc tiến công chống lại Taliban, nhưng không vượt mặt được chúng trọn vẹn. Afghanistan vẫn là một trong những vương quốc nghèo nhất trên quốc tế vì thiếu góp vốn đầu tư quốc tế, tham nhũng của cơ quan chính phủ và lực lượng nổi dậy của Taliban. [ 157 ] [ 158 ] Trong khi đó, Karzai nỗ lực đoàn kết những dân tộc bản địa trong nước, [ 159 ] và cơ quan chính phủ Afghanistan đã hoàn toàn có thể thiết kế xây dựng một số ít cấu trúc dân chủ, trải qua hiến pháp vào năm 2004 với tên gọi Cộng hòa Hồi giáo Afghanistan. Các nỗ lực đã được thực thi, thường là với sự tương hỗ của những nước hỗ trợ vốn quốc tế, nhằm mục đích cải tổ nền kinh tế tài chính, y tế, giáo dục, giao thông vận tải và nông nghiệp của quốc gia. Lực lượng ISAF cũng mở màn đào tạo và giảng dạy Lực lượng An ninh Quốc gia Afghanistan. Sau năm 2002, gần năm triệu người Afghanistan đã được hồi hương. [ 160 ] Số lượng quân NATO hiện hữu tại Afghanistan đạt đỉnh 140.000 vào năm 2011, [ 161 ] giảm xuống còn khoảng chừng 16.000 vào năm 2018. [ 162 ]

Vào tháng 9 năm 2014 Ashraf Ghani trở thành tổng thống sau cuộc bầu cử tổng thống năm 2014, đánh dấu mốc lần đầu tiên trong lịch sử quyền lực của Afghanistan được chuyển giao một cách dân chủ.[163][164][165][166][167] Vào ngày 28 tháng 12 năm 2014, NATO chính thức chấm dứt các hoạt động chiến đấu của ISAF tại Afghanistan và chuyển giao toàn bộ trách nhiệm an ninh cho chính phủ Afghanistan. Chiến dịch do NATO dẫn đầu được thành lập cùng ngày với tư cách là tổ chức kế nhiệm của ISAF.[168][169] Hàng nghìn binh sĩ NATO vẫn ở lại nước này để huấn luyện và cố vấn cho các lực lượng chính phủ Afghanistan[170] và tiếp tục cuộc chiến chống lại Taliban.[171] Người ta ước tính vào năm 2015 rằng “khoảng 147.000 người đã thiệt mạng trong cuộc chiến Afghanistan kể từ năm 2001. Hơn 38.000 trong số những người thiệt mạng là dân thường “.[172] Một báo cáo có tiêu đề Body Count kết luận rằng 106.000–170.000 thường dân đã thiệt mạng do hậu quả của cuộc giao tranh ở Afghanistan do tất cả các bên tham gia xung đột.[173]

Vào ngày 14 tháng 4 năm 2021, Tổng thư ký NATO Jens Stoltenberg cho biết liên minh đã chấp thuận đồng ý khởi đầu rút quân khỏi Afghanistan trước ngày 1 tháng 5. [ 174 ] Ngay sau khi khởi đầu rút quân của NATO, Taliban đã thực thi một cuộc tiến công chống lại chính phủ nước nhà Afghanistan, nhanh gọn lan rộng ra chủ quyền lãnh thổ trước một lực lượng chính phủ nước nhà Afghanistan đang sụp đổ. [ 175 ] [ 176 ] Theo báo cáo giải trình của tình báo Mỹ, chính phủ nước nhà Afghanistan hoàn toàn có thể sẽ sụp đổ trong vòng 6 tháng sau khi NATO hoàn tất việc rút quân khỏi nước này. [ 177 ]
Là một vương quốc miền núi không giáp biển với đồng bằng ở phía bắc và tây-nam, Afghanistan nằm ở nơi giao giữa Nam Á [ 179 ] [ 180 ] và Trung Á. [ 181 ] Điểm cao nhất của quốc gia là Noshaq, ở độ cao 7,492 m ( 24,580 ft ) so với mực nước biển. [ 182 ] Nó có khí hậu lục địa với mùa đông khắc nghiệt ở vùng cao nguyên TT, phía đông bắc băng giá ( xung quanh Nuristan ) và Hành lang Wakhan, nơi nhiệt độ trung bình vào tháng 1 dưới − 15 °C ( 5 °F ) và mùa hè nóng ở vùng thấp Các khu vực thuộc lưu vực Sistan ở phía tây nam, lưu vực Jalalabad ở phía đông và đồng bằng Turkestan dọc theo sông Amu ở phía bắc, nơi có nhiệt độ trung bình trên 35 °C ( 95 °F ) vào tháng Bảy. Điểm thấp nhất nằm ở tỉnh Jowzjan dọc theo bờ sông Amu, ở độ cao 258 m ( 846 ft ) trên mực nước biển. [ 182 ]
Phong cảnh của Afghanistan, từ trái sang phải : 1. Vườn quốc gia Band-e Amir ; 2. Đèo Salang ở tỉnh Parwan ; 3. Thung lũng Korangal thuộc tỉnh Kunar ; và 4. Đập Kajaki ở tỉnh HelmandMặc dù có nhiều sông và hồ chứa nhưng phần nhiều quốc gia lại khô hạn. Lưu vực lòng chảo Sistan là một trong những khu vực khô hạn nhất trên quốc tế. [ 183 ] Afghanistan có tuyết trong mùa đông ở dãy núi Pamir và Hindu Kush, và tuyết tan vào mùa xuân chảy vào sông, hồ và suối. [ 184 ] [ 185 ] Tuy nhiên, hai phần ba nước của nước này chảy vào những nước láng giềng Iran, Pakistan và Turkmenistan. Afghanistan cần hơn 2 tỷ đô la Mỹ để tái tạo mạng lưới hệ thống tưới tiêu để nước được quản trị hài hòa và hợp lý. [ 186 ]Dãy núi Hindu Kush ở phía đông bắc, trong và xung quanh tỉnh Badakhshan của Afghanistan, nằm trong khu vực hoạt động giải trí địa chất nơi động đất hoàn toàn có thể xảy ra gần như hàng năm. [ 187 ] Chúng hoàn toàn có thể gây chết người và phá hoại, gây ra lở đất ở một số ít khu vực hoặc tuyết lở trong mùa đông. [ 188 ] Trận động đất mạnh sau cuối là vào năm 1998, đã giết chết khoảng chừng 6.000 người ở Badakhshan gần Tajikistan. [ 189 ] Tiếp theo là trận động đất Hindu Kush năm 2002, trong đó hơn 150 người thiệt mạng và hơn 1.000 người bị thương. Một trận động đất năm 2010 đã khiến 11 người Afghanistan thiệt mạng, hơn 70 người bị thương và hơn 2000 ngôi nhà bị hủy hoại .Tài nguyên vạn vật thiên nhiên của quốc gia gồm có : than, đồng, quặng sắt, lithi, urani, những nguyên tố đất hiếm, crôm, vàng, kẽm, Tan, barit, lưu huỳnh, chì, đá cẩm thạch, đá quý và bán quý, khí vạn vật thiên nhiên và dầu mỏ cùng nhiều tài nguyên khác. [ 190 ] [ 191 ] Năm 2010, những quan chức cơ quan chính phủ Hoa Kỳ và Afghanistan ước tính rằng những mỏ tài nguyên chưa được khai thác vào năm 2007 của Cục Khảo sát Địa chất Hoa Kỳ trị giá tối thiểu 1 nghìn tỷ đô la. [ 192 ]
Địa hìnhVới hơn 652.230 km2 ( 251.830 dặm vuông ), [ 193 ] Afghanistan là vương quốc lớn thứ 40 trên quốc tế, [ 194 ] lớn hơn một chút ít so với Pháp và nhỏ hơn Miến Điện, có kích cỡ bằng Texas của Hoa Kỳ. Nó giáp Pakistan ở phía nam và phía đông ; Iran ở phía tây ; Turkmenistan, Uzbekistan và Tajikistan ở phía bắc ; và Trung Quốc ở vùng viễn đông. [ 195 ]

nhà nước và chính trị[sửa|sửa mã nguồn]

Chính trị Afghanistan từ lâu đã gồm có nhiều cuộc tranh giành quyền lực tối cao, hòn đảo chính đẫm máu, và những cuộc chuyển giao quyền lực tối cao trong thực trạng không ổn định. Ngoại trừ một military junta ( hội đồng thủ lĩnh quân sự chiến lược ), quốc gia này đã trải qua phần nhiều tổng thể những mạng lưới hệ thống cơ quan chính phủ trong thế kỷ qua, từ quân chủ, cộng hòa, chính trị thần quyền tới vương quốc cộng sản. Hiến pháp được Loya jirga 2003 phê chuẩn đã lao lý chính phủ nước nhà theo hình thức nhà nước Cộng hòa Hồi giáo gồm ba nhánh, ( hành pháp, lập pháp và tư pháp ) .
Tổng thống Afghanistan là nguyên thủ vương quốc và đứng đầu hành pháp. Tổng thống cũng giữ vai trò là người đứng đầu Nội các Afghanistan. Tổng thống hiện thời là ông Ashraf Ghani. Điều hành cấp cao Afghanistan là chức vụ mới được tạo thành từ năm năm trước theo Hiến pháp mới, có vai trò tương tự như như Thủ tướng, chủ trì những cuộc họp hàng tuần của Hội đồng Bộ trưởng, đưa ra những khuyến nghị chủ trương cho Tổng thống, cũng như hoàn toàn có thể đề cử những ứng viên Bộ trưởng cho nội các Afghanistan. Điều hành cấp cao hiện tại là ông Abdullah Abdullah, được Tổng thống chỉ định từ ngày 29 tháng 9 năm năm trước .

Quốc hội Afghanistan lưỡng viện gồm: Viện trưởng lão (Meshrano Jirga) là thượng viện và Viện Nhân dân (Wolesi Jirga) là hạ viện. Trong số những đại biểu có cả các cựu thành viên mujahadeen, Taliban, cộng sản, những người cải cách, và Những người theo trào lưu chính thống Hồi giáo. 28% đại biểu là phụ nữ, lớn hơn 3% so với con số 25% tối thiểu do hiến pháp quy định. Điều này khiến Afghanistan, một nước từ lâu đã nổi tiếng về sự đàn áp phụ nữ thời Taliban, trở thành một trong những nước đứng đầu về số đại biểu nữ giới.

Địa giới hành chính[sửa|sửa mã nguồn]

Về hành chính, Afghanistan được chia thành ba mươi bốn tỉnh (welayats) và mỗi tỉnh có một trung tâm riêng.

Bản đồ bộc lộ những tỉnh Afghanistan .
Mỗi tỉnh lại được chia tiếp thành Q. / huyện và mỗi Q. thường gồm một thành phố hay nhiều thị xã .Thống đốc tỉnh do Bộ nội vụ và những Quận trưởng công an chỉ định, người đứng đầu những Q. do thống đốc chỉ định. Thống đốc là người đại diện thay mặt của cơ quan chính phủ và chịu nghĩa vụ và trách nhiệm về mọi yếu tố hành chính và nghi lễ. Lãnh đạo công an và bảo mật an ninh thường do Bộ nội vụ chỉ định và thao tác cùng với Thống đốc để bảo vệ bảo mật an ninh .Riêng Kabul là nơi Thị trưởng thành phố do Tổng thống lựa chọn và trọn vẹn độc lập với quận trưởng Tỉnh Kabul .

Lực lượng bảo vệ vương quốc[sửa|sửa mã nguồn]

Afghanistan hiện có lực lượng công an 60.000 người. Nước này đang đặt kế hoạch tuyển dụng thêm 20.000 sĩ quan công an khác đưa số lượng lên tới 80.000 người. Dù về mặt chính thức công an chịu nghĩa vụ và trách nhiệm giữ gìn trật tự dân sự, những lãnh đạo quân sự địa phương và vùng liên tục nắm quyền trấn áp tại những vùng chưa không thay đổi. Cảnh sát đã bị buộc tội đối xử không thích hợp và tra tấn những tù nhân. Năm 2003 khu vực ủy nhiệm của Lực lượng Hỗ trợ An ninh Quốc tế, hiện thuộc quyền chỉ huy của Tổ chức Hiệp ước Bắc Đại Tây Dương ( NATO ) đã được lan rộng ra tới vùng Kabul. Tuy nhiên tại một số ít vùng không thuộc quyền ủy nhiệm của lực lượng trên, những du kích địa phương vẫn nắm quyền trấn áp. Ở nhiều vùng, những vụ phạm pháp không hề được tìm hiểu bởi thiếu sự xuất hiện của lực lượng công an và / hay mạng lưới hệ thống thông tin liên lạc. Binh lính thuộc Quân đội Quốc gia Afghanistan đã được phái tới giữ gìn bảo mật an ninh tại những nơi thiếu sự hiện hữu của công an. [ 196 ]

Nhà báo ở Afghanistan đối mặt với mối đe dọa từ cả lực lượng an ninh và quân nổi dậy.[197] Ủy ban An toàn Nhà báo Afghanistan (AJSC) năm 2017 tuyên bố rằng chính phủ Afghanistan chiếm 46% các cuộc tấn công vào nhà báo Afghanistan, trong khi quân nổi dậy chịu trách nhiệm cho phần còn lại của các cuộc tấn công.[198]

Đồng tính luyến ái là phạm pháp và là một hành vi phạm tội tử hình ở Afghanistan. [ 199 ]
Công nhân chế biến lựu ( anaar ), loại trái cây Afghanistan nổi tiếng ở châu ÁAfghanistan là một nước đang tăng trưởng. Hai phần ba dân số nước này sống với chưa đến 2 đô la Mỹ một ngày. Nền kinh tế tài chính đã phải chịu rất nhiều ảnh hưởng tác động xấu đi từ thực trạng không ổn định chính trị và quân sự chiến lược từ cuộc cuộc chiến tranh xâm lược của Xô viết từ năm 1979 và những cuộc xung đột tiếp sau đó, ngoài những thực trạng hạn hán nặng nề cũng gây rất nhiều khó khăn vất vả cho quốc gia này trong tiến trình 1998 – 2001. [ 200 ] [ 201 ] Tính đến năm năm nay, GDP của Afghanistan đạt 18.395 USD, đứng thứ 114 quốc tế, đứng thứ 36 châu Á và đứng thứ 6 Nam Á .Dân số tham gia tích cực vào hoạt động giải trí kinh tế tài chính năm 2002 khoảng chừng 11 triệu người ( trong tổng số khoảng chừng 29 triệu ). Tuy không có số lượng chính thức về tỷ suất thất nghiệp, ước tính khoảng chừng 3 triệu người, và có vẻ như tăng thêm khoảng chừng 300.000 người mỗi năm. [ 202 ]

Tuy nhiên, Afghanistan đã đạt được mức hồi phục và tăng trưởng kinh tế đáng khâm phục từ năm 2002. Giá trị GDP thực, không tính thuốc phiện, đã tăng 29% năm 2002, 16% năm 2003, 8% năm 2004 và 14% năm 2005.[203] Một phần ba GDP Afghanistan có từ hoạt động trồng cây anh túc và buôn bán trái phép các loại chất có nguồn gốc hay có dẫn xuất từ thuốc phiện, morphine và heroin, cũng như sản xuất hashish.

Phụ nữ Afghanistan tại một nhà máy sản xuất dệt ở KabulMột lợi thế khác, những nỗ lực quốc tế nhằm mục đích tái thiết Afghanistan đã dẫn tới sự xây dựng Chính quyền Lâm thời Afghanistan ( AIA ), tác dụng của Thỏa thuận Bonn tháng 12 năm 2001 Bonn, và sau đó là Hội nghị những Nhà hỗ trợ vốn cho việc Tái thiết Afghanistan tại Tokyo năm 2002, với 4,5 tỷ USD được hứa hẹn hỗ trợ vốn và số vốn này sẽ được Nhóm Ngân hàng Thế giới quản trị. 4 tỷ USD khác cũng được hứa hẹn cho vay năm 2004 và tiếp đó là 10,5 tỷ USD đầu năm 2006 tại Hội nghị Luân Đôn. [ 204 ] Đầu năm 2007, 11,6 tỷ USD đã được cam kết hỗ trợ vốn cho nước này từ riêng Hoa Kỳ. Những nghành nghề dịch vụ được ưu tiên tái thiết gồm việc tái kiến thiết xây dựng mạng lưới hệ thống giáo dục, sức khoẻ, những cơ sở y tế, tăng cường năng lượng quản trị hành chính, tăng trưởng nghành nghề dịch vụ nông nghiệp và tái thiết đường sá, nguồn năng lượng và viễn thông .Theo một bản báo cáo giải trình năm 2004 của Ngân hàng Phát triển châu Á, nỗ lực tái thiết hiện tại tập trung chuyên sâu vào hai hướng : thứ nhất chú trọng tái thiết những hạ tầng quan trọng và thứ hai, thiết kế xây dựng những cơ sở văn minh trong nghành công cộng từ những tàn dư của kiểu kế hoạch hóa Xô viết sang kiểu hướng mạnh vào tăng trưởng kinh tế thị trường. [ 202 ] Năm 2006, hai công ty Hoa Kỳ, Black và Veatch và Louis Berger Group, đã thắng một hợp đồng trị giá 1,4 tỷ USD kiến thiết xây dựng lại đường sá, những mạng lưới hệ thống cung ứng điện nước cho Afghanistan. [ 205 ]

Một trong những định hướng chính của việc khôi phục kinh tế hiện nay là hồi hương cho hơn 4 triệu người tị nạn từ các quốc gia và phương Tây, những người sẽ mang theo về nguồn nhân lực mới, mối quan hệ, tay nghề cũng như nguồn vốn cần thiết cho việc khởi động lại nền kinh tế. Một yếu tố tích cực khác là con số viện trợ từ 2 đến 3 tỷ USD mỗi năm từ cộng đồng quốc tếref>Shalizi and Harooni, Hamid and Mirwais (ngày 4 tháng 4 năm 2014). “Landmark Afghanistan Presidential Election Held Under Shadow of Violence”. HuffPost. Bản gốc lưu trữ ngày 3 tháng 3 năm 2016 ., việc hồi phục một phần lĩnh vực nông nghiệp, và việc tái xây dựng các định chế kinh tế. Những kế hoạch phát triển khu vực tư nhân cũng đang được tiến hành. Năm 2006, một gia đình người Afghanistan tại Dubai đã mở một nhà máy đóng chai Coca Cola trị giá 25 triệu USD tại Afghanistan.[206]

Con số thâm hụt thông tin tài khoản vãng lai của nước này hiện được bù đắp phần nhiều bởi khoản tiền từ những nhà hỗ trợ vốn, chỉ một phần nhỏ – khoảng chừng 15 % – được lấy từ ngân sách chính phủ nước nhà. Số còn lại được chia cho những khoản tiêu tốn không thuộc ngân sách và những dự án Bất Động Sản do nhà hỗ trợ vốn chỉ định trải qua mạng lưới hệ thống Liên hiệp quốc và những tổ chức triển khai phi chính phủ. nhà nước có một quỹ TW chỉ 350 triệu USD năm 2003 và ước tính đạt 550 năm 2004. Tổng dự trữ ngoại tệ vương quốc khoảng chừng 500 triệu USD. Nguồn thu đa phần từ hải quan, bởi những nguồn thuế thu nhập và thuế doanh nghiệp rất nhỏ nhoi .
Lạm phát từng là yếu tố nghiêm trọng tại nước này trước năm 2002. Tuy nhiên, việc hạ giá đồng Afghani năm 2002 sau khi đồng xu tiền mới được đưa vào lưu hành ( 1.000 Afghani cũ tương tự 1 Afghani mới ) cộng với thực trạng không thay đổi hơn so với trước kia đã giúp Ngân sách chi tiêu không thay đổi và thậm chí còn giảm bớt trong quá trình tháng 12 năm 2002 và tháng 2 năm 2003, phản ánh sự ưa thích với đồng Afghani mới. Kể từ đó, chỉ số lạm phát kinh tế đã trở nên không thay đổi, hơi tăng vào cuối năm 2003. [ 202 ]nhà nước Afghanistan và những nhà hỗ trợ vốn quốc tế có vẻ như muốn chú trọng vào cải tổ những nghành nhu yếu then chốt, tăng trưởng hạ tầng, giáo dục, nhà ở và cải cách kinh tế tài chính. nhà nước TW cũng tập trung chuyên sâu vào việc cải tổ thực trạng lỏng lẻo trong chi trả lương và tiêu tốn công cộng. Việc tái thiết nghành nghề dịch vụ kinh tế tài chính có vẻ như cần một thời hạn vĩnh viễn để đạt tới thành công xuất sắc. Hiện tiềm hoàn toàn có thể được chuyển ra vào quốc gia trải qua những kênh ngân hàng nhà nước chính thức. Từ năm 2003, hơn mười bốn ngân hàng nhà nước mới đã được xây dựng trong nước, gồm cả Standard Chartered Bank, Afghanistan International Bank, Kabul Bank, Azizi Bank, First MicroFinanceBank, và những ngân hàng nhà nước khác. Một luật mới về góp vốn đầu tư tư nhân đã pháp luật khoảng chừng thời hạn khuyễn mãi thêm thuế từ ba tới bảy năm cũng như khoảng chừng thời hạn bốn năm miễn trừ thuế xuất khẩu nhằm mục đích khuyến khích những công ty .Afghanistan là một thành viên khá đầy đủ của Tổ chức hợp tác khu vực Nam Á ( SAARC ) và Tổ chức hợp tác kinh tế tài chính ( ECO ), những tổ chức triển khai khu vực, cũng như Tổ chức hội nghị Hồi giáo .
Kế hoạch trị giá 9 tỷ USD nhằm mục đích tăng trưởng Kabul thành một đô thị tân tiến tương lai, Thành phố ánh sángMột số dự án Bất Động Sản góp vốn đầu tư tư nhân, với sự tương hỗ của nhà nước, cũng đang hình thành tại Afghanistan. Một bản thiết kế ý tưởng sáng tạo bắt đầu được gọi là Thành phố ánh sáng, do Tiến sĩ Hisham N. Ashkouri, Giám đốc ARCADD, Inc. yêu cầu cho một dự án Bất Động Sản tăng trưởng và triển khai dựa trên cơ sở góp vốn đầu tư trọn vẹn tư nhân đã được yêu cầu với tiềm năng hình thành một khu đa tính năng thương mại, lịch sử vẻ vang và tăng trưởng văn hóa truyền thống bên trong Thành phố Cổ Kabul dọc bờ nam Sông Kabul và dọc Đại lộ Jade Meywand, [ 207 ] đem lại sức sốc mới cho một trong những khu vực thương mại và lịch sử vẻ vang quan trọng nhất bên trong Thành phố Kabul, với nhiều thánh đường và lăng mộ lịch sử vẻ vang cũng như những khu vực hoạt động giải trí thương mại đã bị tàn phá trong cuộc chiến tranh. Trong bản thiết kế này cũng gồm có một phức tạp cho Bảo tàng Quốc gia Afghanistan .
Một con đường chợ sinh động ở TT Kabul, 2009Tuy những dự án Bất Động Sản đó sẽ giúp kiến thiết xây dựng lại một cơ sở cơ bản của vương quốc trong tương lai, hiện tại, 50% dân số vẫn phải sống trong thực trạng thiếu lương thực, quần áo, nhà cửa và những yếu tố khác do những hoạt động giải trí quân sự chiến lược và sự không ổn định chính trị gây ra. nhà nước không đủ mạnh để thu thuế và phí từ toàn bộ những tỉnh vì thực trạng lãnh chúa địa phương. Tình trạng gian lận lừa đảo và ” tham nhũng Open trong hàng loạt tổ chức triển khai cơ quan chính phủ Afghanistan. [ 208 ]Điều tốt đẹp với Afghanistan là nước này có tiềm năng để nhanh gọn thoát khỏi thực trạng nghèo nàn để trở thành một vương quốc không thay đổi. Nhiều bản báo cáo giải trình cho thấy quốc gia chiếm hữu nhiều nguồn tài nguyên vạn vật thiên nhiên và tài nguyên quan trọng, có giá trị trên thị trường quốc tế. Theo Nghiên cứu của US Geological và Bộ Công nghiệp và Mỏ Afghanistan, nước này hoàn toàn có thể chiếm hữu tới 36 nghìn tỷ feet khối khí tự nhiên, 3,6 tỷ barrel dầu mỏ và tới 1.325 triệu barrel khí gas hóa lỏng. Điều này hoàn toàn có thể ghi lại bước ngoặt trong những nỗ lực tái thiết Afghanistan. Xuất khẩu dầu mỏ hoàn toàn có thể mang lại nguồn thu Afghanistan cần để hiện đại hóa hạ tầng và lan rộng ra những thời cơ kinh tế tài chính cho quốc gia. Những báo cáo giải trình khác cho rằng nước này có khá nhiều nguồn tài nguyên vàng, đồng, than, quặng sắt và những tài nguyên giàu khác .
Dân cư Afghanistan được chia thành nhiều nhóm sắc tộc khác nhau. Vì một cuộc tìm hiểu dân số có mạng lưới hệ thống chưa từng được triển khai ở nước này trong nhiều thập kỷ, số lượng đúng mực về số lượng và thành phần những nhóm dân tộc bản địa hiện chưa được biết. [ 209 ] Vì thế những số lượng dưới đây chỉ có tính ước đoán. [ 210 ]
Theo CIA factbook những ngôn từ được sử dụng ở Afghanistan gồm : tiếng Ba Tư ( chính thức được gọi là Dari, nhưng được biết đến rộng hơn dưới cái tên Farsi ) 50 % và Pashto 35 % ; cả hai đều là những ngôn từ Ấn-Âu trong ngữ chi Iran. Tiếng Pashto và Ba Tư là những ngôn từ chính thức của vương quốc. Tiếng Hazara, của hội đồng thiểu số Hazara, là một thổ ngữ của tiếng Ba Tư. Các ngôn từ khác gồm những ngôn từ Turk ( hầu hết là Uzbek và Turkmen ) 9 %, cũng như 30 ngôn từ nhỏ khác chiếm 4 % ( hầu hết gồm Baloch, Nuristan, Pashai, Brahui, những ngôn từ Pamir, Hindko, Hindi / Urdu, vân vân. ). Số người thạo nhiều ngôn từ rất đông .
Theo Từ điển bách khoa Iran, [ 211 ] tiếng Ba Tư là ngôn từ mẹ đẻ của khoảng chừng một phần ba dân số Afghanistan, và nó cũng là ngôn từ được sử dụng thoáng đãng nhất trong nước, với khoảng chừng 90 % dân số. Từ điển bách khoa này cũng cho rằng tiếng Pashto được khoảng chừng 50 % dân số sử dụng .

Các nhóm sắc tộc[sửa|sửa mã nguồn]

Hai trẻ nhỏ ở KabulDưới đây là sự phân bổ những nhóm sắc tộc gần đúng dựa trên CIA World Factbook [ 212 ]. Từ điển bách khoa toàn thư Anh đưa ra một list nhóm sắc tộc Afghanistan hơi khác : [ 213 ]

• 49% Pashtun
• 18% Tajik
• 9% Hazara
• 8% Uzbek
• 4% Aimaq
• 3% Turkmen
• 9% khác

Dựa trên những số lượng từ cuộc tìm hiểu dân số thập niên 1960 tới 1980, cũng như thông tin có được từ những học giả, [ 214 ] Bách khoa toàn thư Iran đưa ra list sau : [ 214 ]

• 36,4% Pashtun
• 33,6% Tajik, Farsiwan, và Qezelbash
• 8,0% Hazara
• 8,0% Uzbek
• 3,2% Aimak
• 1,6% Baloch
• 9,2% khác

Tôn giáo tại Afghanistan
 Hồi giáo (99.5%)

 Khác (0.5%)

Theo tôn giáo, Hơn 99 % người dân Afghanistan là người Hồi giáo : khoảng chừng 74-89 % thuộc hệ phái Sunni và 9-25 % thuộc Shi’a [ 213 ] [ 215 ] ( những số lượng ước tính hoàn toàn có thể độc lạ ). Có khoảng chừng 30.000 tới 150.000 người Ấn giáo và người đạo Sikh sống tại nhiều thành phố nhưng đa phần tại Jalalabad, Kabul, và Kandahar. [ 216 ] [ 217 ]

Tương tự, có một cộng đồng người Do Thái nhỏ tại Afghanistan (Xem Người Do Thái Bukharan) họ đã bỏ chạy khỏi đất nước sau khi quân đội Liên Xô đến tham chiến năm 1979, và ngày nay chỉ duy nhất một người Do Thái là Zablon Simintov, còn ở lại nước này.[218]

Các thành phố lớn[sửa|sửa mã nguồn]

Thành phố duy nhất tại Afghanistan có hơn một triệu dân là Thành Phố Hà Nội Kabul. Các thành phố lớn khác gồm : ( theo thứ tự dân số ) Kandahar, Herat, Mazari Sharif, Jalalabad, Ghazni và Kunduz .
Một bệnh viện ở KabulTheo Chỉ số tăng trưởng con người, Afghanistan là vương quốc kém tăng trưởng thứ 15 trên quốc tế. Tuổi thọ trung bình được ước tính là khoảng chừng 60 năm. [ 219 ] [ 220 ] Tỷ lệ sản phụ tử vong của nước này là 396 / 100.000 ca sinh sống và tỷ suất tử trận ở trẻ sơ sinh là 66 [ 220 ] đến 112,8 ca tử trận mỗi 1.000 ca sinh sống. [ 182 ] Bộ Y tế Công cộng có kế hoạch cắt giảm tỷ suất tử trận ở trẻ sơ sinh xuống còn 400 cho mỗi 100.000 ca sinh sống trước năm 2020. Đất nước này có hơn 3.000 nữ hộ sinh, với thêm 300 đến 400 người được đào tạo và giảng dạy mỗi năm. [ 221 ]Có hơn 100 bệnh viện ở Afghanistan, [ 222 ] với những chiêu thức điều trị tiên tiến và phát triển nhất hiện có ở Kabul. Viện Y học Trẻ em Pháp và Bệnh viện nhi Indira Gandhi ở Kabul là những bệnh viện nhi số 1 trong cả nước. Một số bệnh viện số 1 khác ở Kabul gồm có Bệnh viện Jamhuriat và Bệnh viện Jinnah. [ 223 ] Mặc dù vậy, nhiều người Afghanistan tới Pakistan và Ấn Độ để điều trị nâng cao .Có báo cáo giải trình vào năm 2006 rằng gần 60 % dân số Afghanistan sống trong vòng hai giờ đi bộ từ cơ sở y tế gần nhất. [ 224 ] Tỷ lệ khuyết tật cũng cao ở Afghanistan do hàng thập kỷ cuộc chiến tranh. [ 225 ] Báo cáo gần đây cho biết khoảng chừng 80.000 người bị mất chi. [ 226 ] [ 227 ] Các tổ chức triển khai từ thiện phi chính phủ như Save the Children và Mahboba’s Promise tương hỗ trẻ mồ côi phối hợp với những cấu trúc chính phủ nước nhà. [ 228 ] Các khảo sát về nhân khẩu học và y tế đang thao tác với Viện nghiên cứu và điều tra quản trị y tế Ấn Độ và những điều tra và nghiên cứu khác để thực thi một cuộc khảo sát ở Afghanistan tập trung chuyên sâu vào tỷ suất sản phụ tử vong và những yếu tố khác. [ 229 ]
Tỷ lệ biết chữ / dân số plus15 theo Viện thống kê UNESCO 1980 – năm ngoáiGiáo dục đào tạo ở Afghanistan gồm K – 12 và giáo dục ĐH, được Bộ Giáo dục đào tạo và Bộ Giáo dục đào tạo Đại học giám sát. Có hơn 16.000 trường học trong cả nước và khoảng chừng 9 triệu học viên. Trong đó, khoảng chừng 60 % là nam và 40 % nữ. Hơn 174.000 sinh viên đang theo học tại những trường ĐH khác nhau trên cả nước. Khoảng 21 % trong số này là phái đẹp. [ 230 ] Cựu Bộ trưởng Giáo dục đào tạo Ghulam Farooq Wardak đã công bố rằng việc kiến thiết xây dựng 8.000 trường học là thiết yếu cho những trẻ nhỏ còn lại bị thiếu học tập chính quy. [ 231 ]Các trường ĐH số 1 ở Afghanistan là Đại học Mỹ ở Afghanistan ( AUAF ), tiếp theo là Đại học Kabul ( KU ), cả hai đều nằm ở Kabul. Học viện Quân sự Quốc gia Afghanistan, được mô phỏng theo Học viện Quân sự Hoa Kỳ tại West Point, là một tổ chức triển khai tăng trưởng quân sự chiến lược bốn năm dành riêng cho những sĩ quan tốt nghiệp cho Lực lượng Vũ trang Afghanistan. Đại học Quốc phòng Afghanistan được thiết kế xây dựng gần Hồ chứa nước Qargha ở Kabul. Các trường ĐH lớn bên ngoài Kabul gồm có Đại học Kandahar ở phía Nam, Đại học Herat ở phía Tây Bắc, Đại học Balkh và Đại học Kunduz ở phía Bắc, Đại học Nangarhar và Đại học Khost ở phía đông. Hoa Kỳ đang kiến thiết xây dựng sáu cơ sở giáo dục và năm trường cao đẳng đào tạo và giảng dạy giáo viên trên toàn nước, hai trường trung học lớn ở Kabul và một trường ở Jalalabad. [ 230 ]Tỷ lệ biết chữ của dân số là 38,2 % ( nam 52 % và nữ 24,2 % ). [ 182 ] Lực lượng bảo mật an ninh vương quốc Afghanistan được cung ứng những khóa học xóa mù chữ bắt buộc. [ 232 ]
Cô gái dân tộc bản địa Tajik trong phục trang truyền thống cuội nguồn ở Mazar-i-SharifNgười Afghanistan tự hào về tôn giáo, vương quốc, tổ tiên, và trên toàn bộ là nền độc lập của họ. Như những người dân vùng cao nguyên khác, người Afghanistan được cho là nhạy bén và mến khách, vì họ rất coi trọng danh dự cá thể, vì sự trung thành với chủ với dòng tộc và vị sự sẵn sàng chuẩn bị mang theo và sử dụng vũ khí để xử lý những tranh chấp. [ 233 ] Vì những cuộc tranh chấp bộ tộc và những cuộc tàn sát phong kiến đã trở thành một trong những yếu tố chăm sóc số 1 của họ từ thời xưa, kiểu chủ nghĩa cá thể tiêu biểu vượt trội này đã là một trở ngại lớn so với những kẻ xâm lược từ bên ngoài .Afghanistan có một lịch sử vẻ vang phức tạp bộc lộ qua những nền văn hóa truyền thống lúc bấy giờ của họ cũng như dưới hình thức nhiều ngôn từ và khu công trình kiến trúc khác. Tuy nhiên, nhiều khu công trình kiến trúc lịch sử vương quốc đã bị tàn phá trong những đại chiến gần đây. Hai pho tượng Phật tại Tỉnh Bamiyan đã bị lực lượng Taliban, những kẻ coi đó là sự sùng bái thần tượng, phá huỷ. Các khu vực nổi tiếng khác gồm những thành phố Kandahar, Herat, Ghazni và Balkh. Tháp Jam, tại thung lũng Hari Rud, là một khu vực di sản văn hóa truyền thống quốc tế của UNESCO. Tấm áo choàng của Muhammad được cất giữ bên trong Khalka Sharifa nổi tiếng tại Thành phố Kandahar .Buzkashi là một môn thể thao vương quốc tại Afghanistan. Nó tương tự như như polo và những người chơi cưỡi trên sống lưng ngựa chia thành hai đội, mỗi bên tìm cách chiếm và giữ xác một con dê. Chó sói Afghanistan ( một kiểu chó đua ) cũng có nguồn gốc từ Afghanistan .Dù tỷ suất người biết chữ thấp, thi ca Ba Tư đóng một vai trò rất quan trọng trong văn hóa truyền thống Afghanistan. Thi ca luôn là một môn học quan trọng tại Iran và Afghanistan, tới mức nó đã thống nhất vào trong văn hóa truyền thống. Văn hóa Ba Tư, từng, và luôn luôn, có tác động ảnh hưởng lớn trong văn hóa truyền thống Afghanistan. Những cuộc thi thơ giữa cá thể được gọi là ” musha’era ” thường Open trong những người tầm trung. Hầu như mọi mái ấm gia đình đều chiếm hữu một hay nhiều tập thơ ở mọi kiểu, thậm chí còn khi chúng không được mang ra đọc tiếp tục .

Các thổ ngữ phía đông của ngôn ngữ Ba Tư thường được gọi là “Dari”. Cái tên này xuất xứ từ từ “Pārsī-e Darbārī”, có nghĩa Tiếng Ba Tư của các triều đình hoàng gia. Thuật ngữ Darī cổ – một trong những cái tên gốc của ngôn ngữ Ba Tư – was đã được tái sinh trong hiến pháp Afghanistan năm 1964, và có mục tiêu “biểu thị rằng người Afghanistan coi quốc gia của họ là cái nôi của ngôn ngữ. Vì thế, cái tên Fārsī, ngôn ngữ của người Fārs, thường bị tránh nhắc tới. Theo quan điểm này, chúng ta có thể coi sự phát triển của Dari hay văn học Ba Tư trong thực thể chính trị được gọi là Afghanistan.”[234]

Nhiều nhà thơ Ba Tư nổi tiếng trong tiến trình thế kỷ thứ mười đến thế kỷ mười lăm xuất thân từ Khorasan nơi được coi là Afghanistan ngày này. Đa số họ cũng là những học giả trong nhiều phe phái khác nhau như ngôn từ, khoa học tự nhiên, y học, tôn giáo và thiên văn học .
Đa số những nhân vật trên đều là người Ba Tư ( Tājīk ) theo sắc tộc và đây vẫn là nhóm sắc tộc lớn thứ hai tại Afghanistan. Tương tự, 1 số ít nhà thơ và tác gia tiếng Ba Tư tân tiến, những người khá nổi tiếng trong quốc tế sử dụng tiếng Ba Tư, gồm Ustad Betab, Qari Abdullah, Khalilullah Khalili, [ 235 ] Sufi Ghulam Nabi Ashqari, [ 236 ] Sarwar Joya, Qahar Asey, Parwin Pazwak và những người khác. Năm 2003, Khaled Hosseini đã xuất bản cuốn The Kiterunner, dù chỉ là tiểu thuyết nhưng đã bộc lộ đa số lịch sử dân tộc, chính trị và văn hóa truyền thống xảy ra tại Afghanistan từ thập niên 1930 tới nay .

Ngoài các nhà thơ và tác gia, nhiều nhà khoa học Ba Tư cũng có nguồn gốc từ nơi hiện được gọi là Afghanistan. Nổi tiếng nhất là Avicenna (Abu Alī Hussein ibn Sīnā), cha ông xuất thân từ Balkh. Ibn Sīnā, người đã tới Isfahan để lập ra một trường y tại đó, được một số học giả coi là “người cha của y học hiện đại”. George Sarton đã gọi ibn Sīnā là “nhà khoa học nổi tiếng nhất của Hồi giáo và một trong những người nổi tiếng nhất ở mọi sắc tộc, địa điểm và thời đại”. Các tác phẩm nổi tiếng nhất của ông gồm Sách chữa vết thương (The Book of Healing) và Luật lệ ngành y (The Canon of Medicine), cũng được gọi là Qanun. Câu chuyện về Ibn Sīnā thậm chí đã xuất hiện trong văn học hiện đại Anh qua cuốn Thầy thuốc (The Physician) của Noah Gordon, hiện đã được xuất bản bằng nhiều thứ tiếng. Hơn nữa, theo Ibn al-Nadim, Al-Farabi, một nhà khoa học và triết học nổi tiếng, cũng xuất thân từ Tỉnh Faryab Afghanistan.

Trước khi Taliban lên nắm quyền lực tối cao, thành phố Kabul là nơi có nhiều nhạc sĩ bậc thầy cả về âm nhạc truyền thống cuội nguồn và tân tiến Afghanistan, đặc biệt quan trọng trong tiệc tùng Nauroz. Ở thế kỷ hai mươi Kabul từng là TT văn hóa truyền thống được coi như Viên ở thế kỷ mười tám và mười chín .Hệ thống bộ tộc, pháp luật đời sống của hầu hết mọi người bên ngoài những khu đô thị, và có ảnh hưởng tác động can đảm và mạnh mẽ theo những thuật ngữ chính trị. Những người đàn ông có một lòng trung thành với chủ cuồng nhiệt với bộ tộc của mình, đến hơn cả, khi được lôi kéo, họ sẵn sàng chuẩn bị tập trung chuyên sâu lại với vũ khí trong tay dưới quyền chỉ huy của người đứng đầu bộ tộc cũng những chỉ huy dòng họ ( Khans ). Trên triết lý, theo luật Hồi giáo, mọi Fan Hâm mộ đều phải đứng lên cầm vũ khí theo lời hiệu triệu ( Ulul-Amr ) của thủ lĩnh .Heathcote coi mạng lưới hệ thống bộ tộc là phương pháp tốt nhất để tổ chức triển khai những nhóm người lớn trong một vương quốc với những khó khăn vất vả địa lý, và trong một xã hội, từ quan điểm duy vật, có phong thái sống đơn thuần. [ 233 ]
Theo Global Rights, gần 90 % phụ nữ ở Afghanistan trải qua lạm dụng thể xác, lạm dụng tình dục, lạm dụng tâm ý hoặc cưỡng hôn. Thủ phạm của những tội ác này là mái ấm gia đình của nạn nhân. [ 237 ] Một đề xuất kiến nghị năm 2009 về một luật đạo chống lại đấm đá bạo lực phụ nữ chỉ hoàn toàn có thể được trải qua qua một sắc lệnh của tổng thống. [ 237 ]Năm 2012, Afghanistan đã ghi nhận 240 trường hợp hành quyết để bảo vệ danh dự, nhưng tổng số người được cho là cao hơn nhiều. Trong số những vụ hành quyết để bảo vệ danh dự được báo cáo giải trình, 21 % được triển khai bởi chồng của nạn nhân, 7 % bởi bạn bè của họ, 4 % bởi cha của họ và phần còn lại bởi những người thân trong gia đình khác. [ 238 ] [ 239 ]Hôn nhân trẻ nhỏ thông dụng ở Afghanistan. [ 240 ] Tuổi hợp pháp để kết hôn là 16. [ 241 ] Cuộc hôn nhân gia đình được ưa thích nhất trong xã hội Afghanistan là bạn bè họ song song và chú rể thường phải trả giá cô dâu .

Truyền thông và vui chơi[sửa|sửa mã nguồn]

Afghanistan có khoảng chừng 350 đài phát thanh và hơn 200 đài truyền hình [ 243 ] gồm RTA TV thuộc chiếm hữu nhà nước và những kênh tư nhân khác như TOLO và Shamshad TV. Tờ báo tiên phong của Afghanistan được xuất bản vào năm 1873, và có hàng trăm shop in thời nay. [ 243 ] Vào những năm 1920, Radio Kabul đã phát sóng những dịch vụ radio địa phương. [ 245 ] Các chương trình truyền hình mở màn phát sóng vào đầu những năm 1970. Đài Tiếng nói Hoa Kỳ, Đài truyền hình BBC và Đài Châu Âu Tự do / Đài Tự do ( RFE / RL ) phát sóng bằng cả hai ngôn từ chính thức của Afghanistan. [ 246 ]Kể từ năm 2002, những hạn chế báo chí truyền thông đã dần được thả lỏng và phương tiện đi lại truyền thông online tư nhân phong phú. Tự do ngôn luận và báo chí truyền thông được thôi thúc trong hiến pháp năm 2004, kiểm duyệt bị cấm, mặc dầu phỉ báng những cá thể hoặc sản xuất tài liệu trái với những nguyên tắc của đạo Hồi bị cấm. Năm 2019, Phóng viên không biên giới xếp hạng thiên nhiên và môi trường truyền thông online của Afghanistan đứng thứ 121 trong số 179 theo Chỉ số tự do báo chí truyền thông, trong đó đứng thứ 1 về khoản hầu hết là không tính tiền. [ 247 ] [ 248 ]Thành phố Kabul đã là nơi sinh sống của nhiều nhạc sĩ, những người làm chủ cả âm nhạc Afghanistan truyền thống lịch sử và tân tiến. Âm nhạc truyền thống cuội nguồn đặc biệt quan trọng thông dụng trong lễ kỷ niệm Nowruz ( Năm mới ) và Quốc khánh. Ahmad Zahir, Nashenas, Ustad Sarahang, Sarban, Ubaidullah Jan, Farhad Darya và Naghma là một trong số những nhạc sĩ Afghanistan đáng chú ý quan tâm. [ 249 ] Người Afghanistan từ lâu đã quen với việc xem phim Bollywood Ấn Độ và nghe những bài hát filmi ( nhạc phim ) của nó. Nhiều ngôi sao 5 cánh điện ảnh Bollywood có nguồn gốc ở Afghanistan như Salman Khan, Saif Ali Khan, Shah Rukh Khan, Aamir Khan, Feroz Khan, Kader Khan, Naseeruddin Shah, Zarine Khan, Celina Jaitly và một số ít người khác. Một số bộ phim Bollywood đã được quay ở Afghanistan, gồm có Dharmatma, Khuda Gawah, Escape from Taliban và Kabul Express .
Một số món ăn nổi tiếng của AfghanistanẨm thực Afghanistan đa phần dựa trên những loại cây xanh chính của vương quốc như lúa mì, ngô, lúa mạch và gạo. Đi kèm với những mẫu sản phẩm nòng cốt này là trái cây và rau quả địa phương cũng như những mẫu sản phẩm từ sữa như sữa, sữa chua và nước sữa. Cơm Kabuli palaw là món ăn truyền thống cuội nguồn của Afghanistan. [ 250 ] Đặc sản siêu thị nhà hàng của vương quốc phản ánh sự phong phú về dân tộc bản địa và địa lý. [ 251 ] Afghanistan được biết đến với lựu, nho và dưa ngọt chất lượng cao. [ 252 ]
Thơ cổ xưa Ba Tư và tiếng Pashtun là một phần được yêu thích của văn hóa truyền thống Afghanistan. Thứ năm theo truyền thống cuội nguồn là ” đêm thơ ” ở thành phố Herat khi đàn ông, phụ nữ và trẻ nhỏ tụ tập và đọc thuộc những bài thơ cổ xưa và tân tiến. [ 253 ] Thơ luôn là một trong những trụ cột giáo dục chính trong khu vực đến mức nó đã hòa nhập vào văn hóa truyền thống. Một số nhà thơ đáng chú ý quan tâm gồm có Rumi, Rabi’a Balkhi, Sanai, Jami, Khushal Khan Khattak, Rahman Baba, Khalilullah Khalili và Parween Pazhwak. [ 254 ]
Môn thể thao vương quốc truyền thống lịch sử của Afghanistan, BuzkashiThể thao ở Afghanistan được quản trị bởi Liên đoàn thể thao Afghanistan. Cricket và bóng đá là hai môn thể thao phổ cập nhất cả nước. [ 255 ] [ 256 ] Liên đoàn thể thao Afghanistan khuyến khích môn cricket, bóng đá, bóng rổ, bóng chuyền, golf, bóng ném, đấm bốc, taekwondo, cử tạ, thể hình, Điền kinh trong sân vận động, trượt băng, bowling, Snooker, cờ vua và những môn thể thao khác .Các đội thể thao của Afghanistan đang ngày càng đạt nhiều thương hiệu tại những sự kiện quốc tế. Đội bóng rổ của họ đã giành được thương hiệu thể thao đội tiên phong tại Đại hội thể thao Nam Á 2010. [ 257 ] Cuối năm đó, đội cricket vương quốc sau đó cũng giành được Cúp Liên lục địa ICC 2009 – 10. [ 258 ] Vào năm 2012, đội bóng rổ 3×3 vương quốc đã giành huy chương vàng tại Đại hội thể thao bờ biển châu Á 2012. Vào năm 2013, đội bóng đá của Afghanistan cũng giành được giải vô địch SAFF. [ 259 ]Đội cricket vương quốc Afghanistan, được xây dựng năm 2001, đã tham gia Vòng loại World Cup ICC 2009, 2010 ICC World Cricket League Division One và Giải ICC World Twenty20 2010. Họ đã giành được ACC Twenty20 Cup vào những năm 2007, 2009, 2011 và 2013. Cuối cùng, đội đã thành công xuất sắc và chơi ở World Cup Cricket năm ngoái. [ 260 ] Hội đồng cricket Afghanistan ( Ngân Hàng Á Châu ) là cơ quan quản trị chính thức của môn thể thao này và có trụ sở tại Kabul. Sân cricket quốc tế Alokozay Kabul đóng vai trò là sân vận động cricket chính của vương quốc. Có 1 số ít sân vận động khác trên khắp quốc gia như Sân hoạt động Cricket Quốc tế Ghazi Amanullah Khan gần Jalalabad. Ở trong nước, cricket được chơi giữa những đội từ những tỉnh khác nhau .Đội tuyển bóng đá vương quốc Afghanistan đã tranh tài quốc tế từ năm 1941. [ 261 ] Đội tuyển vương quốc chơi những trận đấu trên sân nhà tại Sân hoạt động Ghazi ở Kabul, trong khi bóng đá ở Afghanistan được quản trị bởi Liên đoàn bóng đá Afghanistan. Đội tuyển vương quốc chưa khi nào tranh tài hoặc vượt qua vòng sơ loại cho FIFA World Cup nhưng gần đây đã giành được một thương hiệu bóng đá quốc tế vào năm 2013. [ 259 ] Đất nước này cũng có một đội tuyển vương quốc trong môn thể thao futsal, một biến thể 5 mặt của bóng đá .Môn thể thao truyền thống lịch sử và là môn thể thao vương quốc của Afghanistan là buzkashi, hầu hết thông dụng ở miền bắc Afghanistan. Nó tương tự như như polo, được chơi bởi kỵ sĩ trong hai đội, mỗi đội nỗ lực nắm lấy và giữ một cái xác dê. [ 262 ] Chó săn Afghan ( một giống chó săn đuổi ) có nguồn gốc từ Afghanistan và trước kia được sử dụng trong săn sói. Năm 2002, hành khách Rory Stewart báo cáo giải trình rằng chó vẫn được sử dụng để săn sói ở những vùng xa xôi. [ 263 ]

Cơ sở hạ tầng[sửa|sửa mã nguồn]

Viễn thông và Công nghệ[sửa|sửa mã nguồn]

Afghanistan đã tăng cường nhanh gọn công nghệ tiên tiến viễn thông, và đã xây dựng những công ty truyền thông online không dây, Internet, đài phát thanh cùng những đài truyền hình. Các dịch vụ viễn thông ở Afghanistan được cung ứng bởi Afghan Telecom, Afghan Wireless, Etisalat, MTN Group và Roshan. Quốc gia này sử dụng vệ tinh khoảng trống của riêng mình có tên Afghansat 1, nơi phân phối dịch vụ cho hàng triệu thuê bao điện thoại thông minh, internet và truyền hình. Vào năm 2001 sau những năm nội chiến, viễn thông gần như là một nghành không sống sót. Năm 2006, Bộ viễn thông Afghanistan đã ký kết một thỏa thuận hợp tác trị giá 64,5 triệu USD với một công ty ( ZTE Corporation ) về việc xây dựng một mạng lưới cáp quang rộng khắp vương quốc. Dự án này đã giúp cải tổ những dịch vụ điện thoại cảm ứng, Internet, vô tuyến và truyền thanh trên toàn nước. [ 264 ] Đến năm năm nay, viễn thông đã tăng trưởng thành một ngành công nghiệp trị giá 2 tỷ đô la với 22 triệu thuê bao điện thoại di động và 5 triệu người dùng internet. Ngành này sử dụng tối thiểu 120.000 người trên toàn nước. [ 265 ]
Vận tải hàng không ở Afghanistan được cung ứng bởi hãng hàng không vương quốc Ariana Afghanistan Airlines, [ 266 ] và bởi công ty tư nhân Kam Air. Các hãng hàng không từ 1 số ít vương quốc cũng cung ứng những chuyến bay trong và ngoài nước. Chúng gồm có Air India, Emirates, Gulf Air, Iran Aseman Airlines, Pakistan International Airlines và Turkish Airlines .Đất nước này có bốn trường bay quốc tế : Sân bay quốc tế Hamid Karzai ( trước kia là Sân bay quốc tế Kabul ), Sân bay quốc tế Kandahar, Sân bay quốc tế Herat và Sân bay quốc tế Mazar-e Sharif. Bao gồm những trường bay trong nước, có 43. [ 182 ]
Nút giao đường tàu ở phía bắc Afghanistan trên đường hướng tới UzbekistanĐất nước này có ba tuyến đường sắt : một tuyến đường dài 75 km ( 47 dặm ) từ Mazar-i-Sharif đến biên giới Uzbekistan ; [ 267 ] một tuyến đường dài 10 km ( 6,2 dặm ) từ Toraghundi đến biên giới Turkmenistan ( nơi nó liên tục là một phần của Đường sắt Turkmen ) ; và một link ngắn từ Aqina qua biên giới Turkmen đến Kerki, dự kiến sẽ được lan rộng ra hơn nữa trên khắp Afghanistan. [ 268 ] Những tuyến này chỉ được sử dụng cho luân chuyển sản phẩm & hàng hóa và không có dịch vụ chở khách. Một tuyến đường tàu giữa Khaf, Iran và Herat, phía tây Afghanistan, dành cho cả vận tải đường bộ sản phẩm & hàng hóa và hành khách, đang được kiến thiết xây dựng vào năm 2019. [ 269 ] [ 270 ] Khoảng 125 km ( 78 dặm ) của tuyến sẽ nằm ở phía Afghanistan. [ 271 ] [ 272 ] Có nhiều yêu cầu khác nhau cho việc kiến thiết xây dựng những tuyến đường sắt bổ trợ trong nước. [ 273 ]
Con đường quan trọng nhất ở Afghanistan là Quốc lộ 1, còn được gọi là Đường Vành đai, lê dài 2.210 km ( 1.370 dặm ) liên kết bốn thành phố lớn : Kabul, Ghazni, Kandahar và Herat. [ 274 ] Một phần quan trọng của Quốc lộ 1 là Đường hầm Salang, được triển khai xong vào năm 1964, tạo điều kiện kèm theo cho việc đi qua dãy núi Hindu Kush và liên kết miền bắc và miền nam Afghanistan. [ 275 ] Du lịch bằng xe buýt ở Afghanistan vẫn nguy hại do những hoạt động giải trí quân sự chiến lược. [ 276 ] Tai nạn giao thông vận tải nghiêm trọng thông dụng trên những quốc lộ và đường đi bộ ở Afghanistan, đặc biệt quan trọng là trên quốc lộ Kabul – Kandahar và quốc lộ Kabul – Jalalabad. [ 277 ]
Trẻ em trên một chiếc xe tải tại khu kinh doanh Kabul ( tháng 6 năm 2003 ) .Afghanistan cũng đã cải tổ chất lượng xe cộ của mình với sự hiện hữu của những đại lý Toyota, Land Rover, BMW và Hyundai trên khắp Kabul, và một khu vực tọa lạc xe second-hand từ Các tiểu Vương quốc Ả rập Thống nhất tại Kandahar. Tuy Afghanistan vẫn còn một chặng đường dài về công nghệ tiên tiến văn minh phía trước nhưng họ đang tiến bước khá nhanh trên con đường đó .
Mùa xuân năm 2003, ước tính 30 % trong số 7.000 trường học tại Afghanistan đã bị hư hại nặng nề sau hơn hai thập kỷ nội chiến. Theo báo cáo giải trình, chỉ một nửa số trường có nước sạch, và chưa tới 40 % có điều kiện kèm theo vệ sinh thích hợp. Giáo dục đào tạo cho trẻ em trai không phải là yếu tố được ưu tiên ở thời chính quyền sở tại Taliban, trẻ em gái bị cấm tới trường .Vì thực trạng nghèo khó và đấm đá bạo lực xung quanh, một cuộc nghiên cứu và điều tra năm 2002 của Quỹ Cứu trợ Trẻ em cho thấy trẻ nhỏ Afghanistan rất nhạy bén và gan góc. Cuộc nghiên cứu và điều tra cũng cho thấy những định chế vững chãi trong mái ấm gia đình và hội đồng .
Những học viên vùng quê nghèo ở Bamozai, gần Gardez, tỉnh Paktya, năm 2007 lúc đang cuộc chiến tranh. Trường chưa có cơ sở, vì thế những lớp học được tổ chức triển khai ngoài trời .Năm 2006, trên khắp quốc gia hơn bốn triệu học viên nam và nữ đã được tới trường. Giáo dục đào tạo tiểu học trọn vẹn không tính tiền và tự do với cả trẻ em trai và gái .Tỷ lệ biết đọc biết viết toàn nước ước tính khoảng chừng 36 %, tỷ suất biết đọc viết của nam là 51 % nữ là 21 %. Hiện nay có 9.000 trường học trên toàn nước .

Một khía cạnh giáo dục khác đang nhanh chóng thay đổi tại Afghanistan, đó là giáo dục bậc cao. Sau sự sụp đổ của chính quyền Taliban, Đại học Kabul đã mở cửa trở lại cho cả sinh viên nam và nữ. Năm 2006, Đại học Mỹ tại Afghanistan cũng đã mở cửa, với mục tiêu cung cấp các lớp học tiêu chuẩn thế giới, với môi trường giáo dục tốt, sử dụng tiếng Anh tại Afghanistan. Trường đại học nhận cả các sinh viên Afghanistan và từ các nước láng giềng. Công việc xây dựng Đại học Balkh tại Mazari Sharif cũng sẽ sớm bắt đầu. Tòa nhà mới của trường sẽ được xây dựng trên khuôn viên rộng 600 acre với chi phí 250 triệu USD.[278]

• Fowler, Corinne. Chasing Tales: Travel writing, journalism and the history of British ideas about Afghanistan, 2007 (forthcoming), Rodopi, Amsterdam and New York.
• Ghobar, Mir Gholam Mohammad. Afghanistan in the Course of History, 1999, All Prints Inc.[1]
• Griffiths, John C. 1981. Afghanistan: A History of Conflict. André Deutsch, Luân Đôn. Cập nhật edition, 2001. Andre Deutsch Ltd, 2002, ISBN 0-233-05053-1.
• Levi, Peter. 1972. The Light Garden of the Angel King: Journeys in Afghanistan. Collins, 1972, ISBN 0-00-211042-3. Bobbs-Merrill Company, 1973, Indianapolis/New York, ISBN 0-672-51252-1.
• Moorcroft, William và Trebeck, George. 1841. Travels in the Himalayan Provinces of Hindustan and the Panjab; in Ladakh and Kashmir, in Peshawar, Kabul, Kunduz, and Bokhara… from 1819 to 1825, Vol. II. Reprint: New Delhi, Sagar Publications, 1971. Oxford University Press, 1979, ISBN 0-19-577199-0.
• Rashid, Ahmed (2000) “Taliban – Militant Islam, Oil and Fundamentalism in Central Asia”, Yale University Press
• Caroe, Olaf. 1958. The Pathans (on the ethnic origin of Afghans).

• Toynbee, Arnold J. 1961. Between Oxus and Jumna. Oxford University Press, Luân Đôn. ISBN B0006DBR44.
• Wood, John. 1872. A Journey to the Source of the River Oxus. New Edition, edited by his son, with an essay on the “Geography of the Valley of the Oxus” by Henry Yule. John Murray, Luân Đôn. Gregg Division McGraw-Hill, 1971, ISBN 0-576-03322-7.
• Heathcote, T.A. The Afghan Wars 1839-1999, 1980,2003, Spellmount Staplehurst.
• Rall, Ted. 2002. “To Afghanistan and Back: A Graphic Travelogue” New York: NBM Publishing.
• Vogelsang, Willem. 2002. The Afghans. Blackwell Publishers. Oxford. ISBN 0631198415

Liên kết ngoài[sửa|sửa mã nguồn]

1. ^ Afghani[6] and Afghanistani.[7]Incorrect names that have been used as demonyms areand

Source: https://thucanh.vn
Category: Chó cảnh